W Afganistanie Tadżycy stanowią drugą co do liczebności grupę etniczną. Ustalenie procentowego udziału Tadżyków w ludności dzisiejszego Afganistanu natrafia na poważne trudności, jako że od dziesięcioleci nie prowadzono w tym kraju systematycznej ewidencji. Różne źródła mówią o 27% do 46%, czyli od 10 do 18 mln ludzi. To oznacza, że Tadżyków jest więcej w Afganistanie, niż w samym Tadżykistanie (ok. 9 mln).
Tadżycy stanowią większość w północno-wschodnich i zachodnich prowincjach Afganistanu. Znaczne ich grupy zasiedlają też inne prowincje z wyjątkiem Nurestan, Nangarhar, Chost i Zabol. Podobnie jak w Azji Średniej, tadżyckie obszary etniczne są mocno porozdzielane zarówno przez obszary pustynne, jak i etniczne terytoria Uzbeków, Turkmenów, Pasztunów, Hazarów, Aimaków i innych.
Starożytnymi przodkami afgańskich Tadżyków byli Baktrowie, Kuszanie, Heftalici i inne wschodnie plemiona irańskie. Irańskie narody Chorasanu zaczęły jednoczyć się pod etnonimem „Tadżyk” od VIII do IX wieku. W Afganistanie podstawę narodu tadżyckiego stanowią Baktrowie. Pochodzenie nazwy tej grupy etnicznej nie jest jednoznaczne. Według jednej z wersji, etnonim Tadżyk ma związek ze średnioperskim tāzīg = Arab. Na wschodzie irańskiego świata słowem tāžīk nazywano przybyłych w VIII wieku pod sztandarami dżihadu wojowników kalifatu. Kontaktujący się z muzułmańskim światem Turcy przyswoili słowo tāžīk na określenie miejscowej ludności nawróconej na islam.
Tradycyjne ubiory Tadżyków
Narodowy strój Tadżyków to mnóstwo jaskrawych kolorów, przewaga prostych linii i swobodny krój, skrywający sylwetkę. Tadżyckie suknie i ubrania stanowią jeden z symboli kultury tego narodu, chociaż dzisiaj można je podziwiać głównie na festiwalach, podczas świąt i na terenach wiejskich.
Każdy region charakteryzuje się swoimi ulubionymi kolorami i szczególnymi wzorami tkanin. Schemat kroju i rodzaj odzieży są jednak wszędzie jednakowe: podobne do tunik koszule i suknie, szerokie spodnie, chałaty. Nakrycie głowy to tubetejka (mała okrągła czapka z tkanymi wzorami, krymka), chusta albo turban. Ubrania są szyte z jedwabiu albo bawełny. Istnieje nawet tadżycka tkanina „alocza” różnobarwna i pasiasta z mieszaniny bawełny i jedwabiu.
Tadżycka odzież męska
Tradycyjna odzież męska Tadżyków składa się ze spodni, koszuli, chałata, pasa i turbanu albo tubetejki. Jakość i wygląd każdego elementu podkreśla status i bogactwo mężczyzny. Dzisiaj czapan (długi bezrękawnik) jest ważnym elementem garderoby przy ważnych okazjach; nakłada się go na wesele i na pogrzeb, a także – drogi czapan – bywa wręczany jako prezent.
Istnieje kilka rodzajów koszuli (kurta, kiftaki, kujłak), ale wszystkie szyje się z jednego dużego odcinka tkaniny. Tadżycka rubacha jest szeroka, noszona na zewnątrz i można ją przewiązać chustą w pasie. Spodnie, szarawary, nazywają się „iszton” albo „ezor”. Są dosyć szerokie i zwężają się blisko kostek.
Pas w tadżyckim stroju był wskaźnikiem statusu mężczyzny. Mało zamożni ludzie nosili w formie pasa skręconą chustę ze skromnym haftem, a bogaci nakładali aksamitny pas wyszywany złotą nicią. Tadżycki pas pełnił rolę zwykłego pasa, a jednocześnie był swego rodzaju kieszenią.
Tadżycki bezrękawnik (czapan) jest pasiastym chałatem luźnego kroju. Współczesny czapan szyją z aksamitu, a w terenach górskich z wełny. Wariant zimowy jest pikowany z watą. Prawie zawsze czapan jest ozdobiony taśmą wzdłuż kołnierza, rękawów i na dole. Nakrycie głowy Tadżyka to tubetejka i turban zawiązywany na niej albo na specjalnej czapeczce „kuloch”. W okresie zimowym Tadżykowie noszą futrzane czapki. Tubetejki bywają dwóch rodzajów: mocne czarno-białe ze wzorami oraz kolorowe dziane.
Tadżycka odzież kobieca
Tradycyjna odzież posiadała zarówno wspólne cechy dla wszystkich Tadżyczek, jak i charakterystyczne lokalne różnice – dla obszarów nizinnych i górskich, miejskich i wiejskich, południowych i północnych. Ogólnie strój kobiety składa się z trzech podstawowych elementów: sukni, szarawarów i nakrycia głowy (chusta, tubetejka). Dawniej głównym atrybutem kobiecego ubrania w miastach i na równinach była parandża (burka, czadra), a w górskich – duża chusta rozmiarów 2-2,5 m na 1,5 m. Elementy dekoracyjne i krój odzieży świadczą o społecznym statusie kobiety.
Tadżycka suknia jest rodzajem długiej rubachy. Ma rozszerzające się rękawy, ozdobione haftem. Forma kołnierza zależy od sytuacji rodzinnej kobiety: kobiety niezamężne noszą suknie z poziomym wycięciem, a mężatki z pionowym. Pod główną suknią noszą białą sukienkę, która pełni rolę bielizny, przy czym kołnierz koniecznie powinien być widoczny. Pod suknię często zakładają szarawary.
W charakterze wierzchniej odzieży noszą kobiety pikowany chałat, bardzo podobny do męskiego czapana. Istnieje też lekka forma chałata (munisak), różniąca się krojem i szyta z tkanin z dodatkiem jedwabiu.
Na nakrycie głowy tadżyckich kobiet składają się trzy elementy: damski turban (czalma), czapeczka i chusta (laczak), które mogą być wykorzystane jednocześnie albo oddzielnie. Młode dziewczyny noszą czasem tubetejki.
Obuwie noszone przez Tadżyków
Najbardziej rozpowszechnionym obuwiem wśród Tadżyków były miękkie buty „machsi”, które noszono razem z kaloszami. W miastach popularne były też buty „iczigi” wykonywane ze skóry kozła, odznaczające się dużą trwałością. Na wsi noszono odmianę machsi na wysokim obcasie, a także drewniaki podobne do europejskich, ale z trzema podpórkami na podeszwie, tzw. kafszi czubin.
Tadżycka sztuka jubilerska
Wszędzie na świecie zawód jubilera cieszył się szczególnym szacunkiem ze strony innych rzemieślników i zwykłych ludzi. Ze względu na wysoką cenę materiałów, z którymi pracowali złotnicy, a także równie wysoko szacowaną ich robocizną, wyroby jubilerskie były zawsze drogie i nie dla wszystkich dostępne. Również u Tadżyków sztuka złotnicza miała elitarny charakter.
Pamiątki materialnej kultury, które przetrwały do naszych czasów świadczą o tym, że artystyczna obróbka metali była w środkowoazjatyckiej cywilizacji wysoko rozwinięta. Starożytni jubilerzy wykonywali ze złota, srebra, miedzi i brązu postaci ludzi, zwierząt, drzewa z liśćmi i owocami, elementy architektoniczne oraz ozdoby. Płynnym złotem zdobiono czasem malarskie miniatury. Złotą folią wykładano drewniane kolumny pałaców. Bardzo ceniona była sztuka haftu złotymi nićmi. Ze złota i srebra wykonywano trony, drzwi i kraty. Istnieją informacje, że z czystego złota jubilerzy odlewali owoce – orzechy, brzoskwinie, granaty, gruszki, migdały – i napełniali nimi tace. Zdobiły one stoły bogatych gospodarzy, a przy okazji rozdawano je gościom.
Do wykonania jubilerskich wyrobów, jak stoliki, noże, naczynia, bransolety, pierścienie, naszyjniki, kolczyki i inne, tadżyccy artyści wykorzystywali drogocenne metale i kamienie, drewno hebanowe, kość słoniową, róg nosorożca, górski kryształ, perły, korale, masę perłową, emalię, lakę i szkło.
Tradycyjne ozdoby jubilerskie Tadżyczek to kolczyki, bransolety, pierścionki, naszyjniki, zawieszki na warkocze i chusty. Czasem w pierścionki wstawiano szkło w kolorze bursztynu, ciemnoczerwone, błękitne i białe. W niektórych regionach popularne były ażurowe kolczyki z zawieszkami.
Istniał też inny rodzaj naszyjników w formie wielopoziomowego wisiorka ze starych monet, kłów wilka albo niedźwiedzia, korali z muszelek, trójkątnych amuletów i innych elementów. Trzeba dodać, że ozdoby jubilerskie pełniły nie tylko rolę dekoracyjną, ale też ochronną. Na przykład wyroby z czystego złota zalecano do noszenia dzieciom od przestrachu i chorób serca. W trójkątnych, prostokątnych albo cylindrycznych talizmanach umieszczano arabskie teksty chroniące przed urokiem i zaklęciami.
Biżuteria jest po dziś dzień nieodłączną częścią stroju tadżyckich kobiet. Całe komplety ozdób nakładają na siebie w dniu ślubu albo w dni świąteczne. Jubilerska sztuka Tadżyków posiada swój język, wyrażający odczucia estetyczne, przynależność społeczną, położenie geograficzne, symbole magiczne. Jednocześnie każda ozdoba jest skarbem sztuki ludowej i nierozdzielną częścią tadżyckiego stroju, tworząc z nim jedną całość. Do głównych materiałów używanych przez tadżyckich jubilerów należą: złoto, srebro, szlachetne stopy, szmaragd, granat, a także tańsze kamienie jak turkus, karneol, koral i specjalne szkło. Artyści wykorzystywali podczas pracy technikę niello (uzyskanie kontrastowego wzoru na polerowanym metalu), granulacji (zdobienie drobnymi kulkami ze złota lub srebra), grawerowania, wytłaczania, kucia i szlifowania kamieni.
