Uzbecy w Afganistanie – tureckojęzyczny naród o długiej historii

Mr. Theklan (https://www.flickr.com/people/theklan)

Uzbecy stanowią w Afganistanie czwartą co liczebności grupę etniczną. Według różnych źródeł plemiona uzbeckie liczą w Afganistanie ok. 2 mln ludzi. Ze względu na brak od dziesięcioleci aktualnych spisów ludności, szacuje się, że Uzbecy stanowią od 6% do 9,2% mieszkańców tego wielonarodowego kraju.

Istnieje kilka hipotez wyjaśniających pochodzenie słowa „Uzbek”. Jedna z nich wywodzi nazwę od imienia własnego Uzbek, spotykanego wśród plemion Oguzów. Istnieją wzmianki o tym imieniu w źródłach arabskich i perskich. Jednym z dowódców wojsk szacha Chorezmu (kraina historyczna obejmująca dzisiejszy Uzbekistan, Turkmenistan i Iran) w 1221 roku w Afganistanie był Uzbek Tai.

Pod koniec XIV wieku na wschodzie Cumanii (Cuman-Kipchak) powstał związek koczowniczych plemion turecko-mongolskich, wyznających islam wprowadzony przez Uzbek-chana, nazywanych przez to „Uzbekami”. Etnonim „Uzbek” przyjął się w regionie za czasów Timura i zaczął być szerzej stosowany po podboju i częściowej asymilacji cumańskich koczowników. Już w XVI wieku spotyka się termin-toponim Uzbekistan. Możliwe jest też pochodzenie nazwy Uzbek od słowa Özbäg = „wolny człowiek” albo od imienia chana Złotej Ordy - Öz Beg’a.

Tradycyjna odzież uzbecka

Ludowe stroje uzbeckie są bardzo kolorowe, piękne, wygodne i stanowią część bogatej tradycji kulturowej oraz obraz życia narodu. Ludzie od zawsze i na całym świecie lubili siebie upiększać, a czym można zrobić to lepiej, jak nie strojem. Jednak ubiór oprócz pełnienia funkcji estetycznych powinien odpowiadać też warunkom klimatycznym i plemiennej tradycji. Głównym czynnikiem, który wpłynął na strój Uzbeków, był oczywiście islam. Dlatego elementy ubrania są szerokie, długie, bez rozcięć, mające swobodnie spływać i całkowicie zakrywać ludzkie ciało. Tradycyjne ubrania Uzbeków zachowały swoje archaiczne cechy aż do XX wieku. Męskie, damskie, a nawet dziecięce rzeczy były praktycznie takie same w formie i kroju.

Tradycyjny strój uzbeckich mężczyzn

Męski ubiór składał się wierzchniego i spodniego chałata, przewiązanego chustą, szerokiej rubachy, spodni, butów uszytych z cienkiej skóry oraz nakrycia głowy – tuberejki.

Chałaty – czapany były szyte z pasiastej tkaniny, miały pionowe rozcięcia na bokach dla swobody ruchów i wygody siedzenia na podłodze. Krój czapana nie przewidywał ani guzików, ani kieszeni; poły chałata łączono krótkimi sznureczkami w okolicy piersi albo podwiązywaną chustą. Czapan mógł być letni z cienkiej tkaniny, albo zimowy – ciepły, pikowany watą.

Codzienna męska rubacha – kujłak, rozpowszechniona w całym kraju, była szyta z samodzielnie tkanego płótna z bawełny, a jedyną ozdobę stanowiło obszycie taśmą kołnierza.

Spodnie męskie – iszton, też nie grzeszyły zbędnymi ozdobami. Były to szerokie szarawary, luźnego kroju, zwężające się na dole. Guzików, zapinek i kieszeni też nie przewidziano, a spodnie utrzymywały się na ciele podwiązane chustą.

Pas-chusta, czyli bilbog, był atrybutem męskiego stroju i jedynym barwnym akcentem w codziennym komplecie. Składano go, zwijano i zawiązywano w pasie, pełnił funkcje paska, kieszeni i nawet guzików, łącząc poły chałata.

Tubetejka – duppi, albo doppa, to element uzupełniający strój Uzbeka. Ta czapeczka jest bardziej hołdem dla tradycji islamu, niż ochroną głowy przed niepogodą. Uzbecka tubetejka-doppa jest na równi z uzbeckim pilawem albo uzbecką jurtą jednym z symboli tego narodu. Nie jest jedynie zwykłym nakryciem głowy, ale swego rodzaju wizytówką jej właściciela. Według formy czapeczki i jej kolorystyce można określić, z jakiego regionu pochodzi Uzbek, w jakim jest wieku i jaki jest jego społeczny status. Duppi może być prosta albo wymyślna. Na ciemnym tle czworokątnej czapeczki jest wyszyty biały wzór przypominający strąk pieprzu albo migdał (kalampir), a na dole ornament z 16 łuków. Uważa się, że duppi chroni przed złymi siłami, urokami i różnymi nieszczęściami.

Tradycyjny uzbecki strój kobiecy

Uzbeckie kobiety ubierały zwykle podobną do tuniki, prostego kroju suknię (kujłak) i szarawary (lozim). W wersji odświętnej stosowano tkaninę atłasową i bogate złote hafty. Suknia była długa do kostek, czasem rozszerzana na dole. Rękawy zgodnie z regułami też były długie, skrywające dłonie. Dopiero pod koniec XIX wieku krój sukni trochę unowocześniono, dodając karczek, stojący kołnierzyk i mankiety. Pojawiło się przyzwolenie na bardziej śmiałe wykorzystanie kolorów w damskim ubiorze, który zajaśniał barwnymi jedwabiami i atłasami.

Uzupełnieniem stroju były szerokie, lekkie spodnie – szarawary, zakładane pod suknię. Ich dół, widoczny spod sukni, często obszywano barwną taśmą.

Wierzchnią część odzieży dla kobiet, tak jak i dla mężczyzna, stanowił chałat – mursak. Był długi i luźny jak tunika, latem lekki, a zimą pikowany na wacie. W XIX wieku w garderobie kobiet pojawił się rodzaj kamizelki – kamzur.

Po emancypacji kobiet Wschodu na początku XX wieku i zniesieniu burki, uzbeckie kobiety zaczęły używać chusty, jako nakrycia głowy. Czasem nakładano po dwie chusty na głowę; jedną zwijało się i zawiązywało wokół głowy, a drugą narzucano z wierzchu. Również w XX wieku do powszechnego użytku weszła też tubetejka-duppi, tyle tylko, że w damskim wydaniu bardziej kolorowa i wzorzysta.

Odświętne stroje kobiet i mężczyzn nie wyróżniały się specjalnie różnorodnością kroju. W odróżnieniu od codziennych, uroczyste ubrania szyto z drogich materiałów – z aksamitu, brokatu, z bogatym haftem. Tradycyjnie kobiece stroje uzupełniano ozdobami, których nie zabraniał islam.

Sztuka jubilerska Uzbeków

Sztuka tworzenia pięknych ozdób z drogocennych metali i kamieni przechodzi wśród uzbeckich jubilerów z pokolenia na pokolenia już od tysiącleci. Jest jednym z najstarszych rzemiosł na świecie, które zawsze wywoływało zachwyt i podziw. Najstarsze znalezione wyroby jubilerskie Uzbeków pochodzą z XII wieku p.n.e.

Początkowo wyroby jubilerskie były nie tylko ozdobą, ale i magicznym talizmanem, który chronił osobę, która go nosiła przed chorobą, śmiercią, trucizną, nieszczęściem, a także przynosił pomyślność, bogactwo i szczęście. Srebro było symbolem czystości, ochroną przed trucizną i złymi duchami. Kamień karneol, który Uzbecy nazywają chakik, przynosi zdrowie i szczęście. Turkus daje pomyślność w walce, a także poprawia wzrok, perła jednoczy.

Nieodłącznym elementem kobiecego stroju Uzbejek w każdym wieku były ozdoby ze srebra i złota. Z okazji zamążpójścia przygotowywano całe komplety biżuterii, a niektóre z tych ozdób kobieta nosiła po ślubie aż do urodzenia pierwszego dziecka.

Pośród tradycyjnych uzbeckich wyrobów jubilerskich szczególną formą wyróżniają się futerały na amulety – tamory. Są wykonywane w kształcie trójkątów, zwróconych wierzchołkiem do góry, prostokątów i wielokątów, a także cylindrów. Tamory są nie tylko starannie ornamentowane filigranem, granulacją albo emalią, ale też wyposażone w napisy modlitw. Tamory podwieszano do naszyjników albo noszono na łańcuszku na piersi. Czasem umieszczano jednocześnie dwa-trzy amulety w różnej konfiguracji.

Ulubioną ozdobę stanowią naszyjniki wykonane z pęków kolorowych koralików. Duże i małe korale są przeplatane rzędami łańcuszków. Bardzo popularne są naszyjniki z korali nawleczonych na przemian z monetami albo metalowymi płytkami. Często w naszyjnik wstawia się duży medalion z ornamentami i kamieniami.

Niezwykle wyszukane w formie i wykonaniu są tradycyjne kolczyki uzbeckich kobiet. W dawnych czasach modne Uzbejki wkładały do uszu dwie pary kolczyków jednocześnie. Pierścionki noszą na wszystkich palcach z wyjątkiem trzeciego. Wstawiane są w nie ulubione na Wschodzie kamienie – rubiny, turkusy, perły, karneole, często małe oczka otaczające duży kamień.

W skład każdej, najskromniejszej nawet damskiej biżuterii wchodzą bransolety. Bywają zamknięte, z zapięciami i otwarte. Często są noszone parami. Są ażurowe z wytłoczonym wzorem albo masywne, zdobione kamieniami.