Na wstępie trzeba wyjaśnić, że starożytni Chazarowie to naród, który dzisiaj nie istnieje. A afgańscy Hazarowie – są jak najbardziej żywi i stanowią około 10% ludności Afganistanu, czyli ok. 3 mln (według innych danych jest ich nawet ok. 5 mln). Hazarowie żyją również w Iranie i w Pakistanie. Aby zrozumieć, co łączy (albo nie łączy) historycznych Chazarów ze współczesnymi, trzeba wrócić do przeszłości.
Zacznijmy od Chazarów. Ten naród stał się szeroko znany w Europie i Azji po najeździe Hunów, kiedy osiedlili się w równinnym Dagestanie. Byli częścią kaganatu (wschodnia forma monarchii) zachodniotureckiego, a po jego rozpadzie utworzyli własny kaganatu chazarski. Badacze nie mają wątpliwości, że był to właśnie turecki naród według pochodzenia, języka, kultury, koczowniczego trybu życia.
Z Dagestanu Chazarowie zaczęli stopniowo zasiedlać inne sąsiadujące regiony: Krym, Don, dolne Powołże. Poza tym, pewna część Chazarów (po przyjęciu judaizmu) żyła w Kijowie, a inni, razem z Madziarami wyruszyli do Panonii, zakładając Węgry i asymilując się tam. Nawiasem mówiąc, słowo „Hazar” jest endoetnonimem, czyli nazwą własną używaną przez przedstawicieli danego narodu. Jest to też rzadki przypadek, kiedy małe i duże narody sąsiednie nazywają jakiś naród jego własną nazwą.
Nie ma natomiast jednej opinii na temat znaczenia słowa „hazar”. Jedna z hipotez wywodzi je od perskiego „hezare”, co znaczy „tysiąc”. Przypuszcza się, że mogło to być związane z klasyfikacją wojowników według liczebności w armii. A dlaczego perskie? Może jako skutek ścisłego współdziałania Chazarów z irańskimi narodami. Inna hipoteza sugeruje utworzenie słowa „hazar” od tureckiego „kaz”, oznaczającego koczowanie. Ten rdzeń występuje na przykład w słowach „kazak” i „kazach”.
Współcześni Hazarowie – co to za naród?
Dzisiaj Hazarowie żyją głównie w Afganistanie, Iranie i Pakistanie. Uczeni uważają, że język Hazarów jest dialektem języka starotadżyckiego (hazaragi) z pewnym udziałem słów mongolskich i tureckich. Ten udział wynosi około 10%. Według wszelkiego prawdopodobieństwa podstawę narodu współczesnych Hazarów stanowią wojownicy Czyngis-chana, którzy po zawojowaniu Afganistanu na początku XIII wieku pozostali w garnizonach na zajętych terytoriach. Nie wszyscy wrócili do swojej historycznej ojczyzny – na mongolskie stepy.
Przebywając na służbie w Afganistanie wojownicy żenili się z miejscowymi kobietami i wciągu wieków stworzyli mieszaną narodowość ze swoimi etnicznymi i kulturowymi odmiennościami. Asymilując się z lokalną ludnością, mongolscy zwycięscy przejęli język podbitego narodu. W miarę słabnięcia imperium mongolskiego, Hazarowie coraz silniej byli wypierani z żyznych dolin północnego wschodu. W rezultacie Hazarowie zostali uwięzieni w centralnych, całkowicie górskich i kamienistych regionach Afganistanu (Hazaradżat), a także na północnym zachodzie kraju.
Wysiedlanie Hazarów na jałowe terytoria zostało ostatecznie zakończone pod koniec XIX wieku, kiedy afgański emir podbił Hazaradżat siłami koczowniczych plemion pusztuńskich. Wydzielił im na terenach Hazarów letnie pastwiska. W rezultacie tamtejsi chłopi utracili uprawiane od wieków ziemie i popadli w brutalny wyzysk. Wielu zostało niewolnikami i wolności doczekali dopiero pod rządami Amanullaha Chana (początek XX wieku).
W związku z wywłaszczeniem z żyznej ziemi, Hazarowie zostali zepchnięci na skaliste zbocza gór. To zmusiło ich do prowadzenia rolnictwa nawadnianego. Obecnie wielu Hazarów żyje w rozproszeniu na pozostałej części Afganistanu. Oddzielne grupy prowadzą koczowniczy albo półkoczowniczy tryb życia. Żyją w szałasach krytych wojłokiem. Zdecydowana większość Hazarów żyje w dużych rodowych osiedlach na zboczach gór. Osiedla są otoczone murami z cegły z wieżami strażniczymi w czterech rogach. Bogatsze domostwa przypominają jurty mongolskie, biedni mieszkają w glinianych chatach krytych strzechą.
Klęska Hazarów była spowodowana brakiem jedności w ich szeregach. Rodowe podziały wśród afgańskich Hazarów nie zostały do dzisiaj wyrównane. Widać to wyraźnie w Hazaradżacie, gdzie widać wyraźnie podziały na osiem plemion. Przypuszcza się, że Hazarowie nie uważają siebie za jeden naród i każda etnicznie-terytorialna grupa żyje w odosobnieniu. Powstania, które wybuchły pod koniec XIX wieku przeciwko represji sunnickich reżimów i sąsiednich narodów, ponosiły klęski przede wszystkim z braku owej jedności. Bywało, że jedno plemię, obiecując wspólne wystąpienie, w decydującym momencie porzucało pole bitwy.
W związku z brakiem ziemi masowy charakter przybiera przesiedlanie się Hazarów do miast Afganistanu i Pakistanu. To z kolei wywołuje reakcję radykalnych sunnitów, którzy aktami terroru i zastraszania usiłują zatrzymać fale szyickiej migracji. W otoczeniu wrogo nastawionej większości Hazarowie jednoczą się, przezwyciężając rodowe bariery. To oczywiście służy etnicznej konsolidacji Hazarów i wyrastaniu w ich środowisku warstwy ambitnej inteligencji, o myśleniu skierowanym ku przyszłości. Poprzez aktywne korzystanie z sieci społecznościowych, wykształceni Hazarowie prowadzą kampanię informacyjną, mającą na celu zwrócenie uwagi światowej społeczności na prześladowania Hazarów w Afganistanie i Pakistanie. Mimo prześladowań i ograniczeń ekonomicznych, Hazarowie zdołali wykształcić znaczną liczbę swoich współplemieńców i te inwestycje zaczynają procentować. W dużym stopniu ułatwił im to zadanie najpierw radziecki, a potem amerykański reżim okupacyjny. Jedni i drudzy widzieli w Hazarach swoich sojuszników.
Wykształcona elita Hazarów przejawia ogromne zainteresowanie narodami mongolskimi i samą Mongolią. W Stanach Zjednoczonych i w innych krajach zachodnich Hazarowie coraz częściej i w zorganizowany sposób nawiązują kontakty z mongolską społecznością. Również Mongołowie „odkrywają” Hazarów z wielkim zainteresowaniem. W Mongolii powstają filmy dokumentalne i książki poświęcone Hazarom. Społeczeństwo mongolskie jest pozytywnie do nich nastawione.
Co łączy dawnych Chazarów z afgańskimi Hazarami?
W gruncie rzeczy niewiele. Po pierwsza turecka podstawa. Chazarowie pochodzili z Azji Centralnej, po drodze mieszając się z różnymi narodami. A potem przyjęli jeszcze judaizm. W końcu wreszcie naród zniknął, rozcieńczony pośród Kozaków, Rosjan, mieszkańców Krymu i Kaukazu, i tak dalej. Po drugie podobna nazwa. Chociaż ta zbieżność nazwy może mieć różne korzenie. Hazarowie mają najpewniej związek z perskim hazar = „tysiąc”, a Chazarowie raczej z tureckim kaz = „koczować”.
Nie należy też zapominać, że te narody rozdzielają całe wieki. Chazarowi stali się znani w Europie około VII wieku naszej ery. Przodkowie Hazarów przybyli zaś do Afganistanu dopiero w XIII wieku. A na dodatek w tamtym czasie wcale nie byli Hazarami, ale między innymi różnymi plemionami mongolskimi i tureckimi: Ojratami, Najmanami, Merkitami, Kirgizami, Kazachami itd.
