Czasem pojawiają się minerały w formach, które do złudzenia przypominają skamieniałości mchów i paproci. W przeciwieństwie do prawdziwych skamieniałych roślin, są to tak zwane dendryty, czyli skupiska drobnych kryształów, powstałych w wyniku krystalizacji minerałów rozpuszczonych w roztworach wnikających w drobne pęknięcia w skałach. Takie pseudoskamieniałości tworzą zazwyczaj tlenki lub wodorotlenki manganu i żelaza, a wśród nich właśnie piroluzyt.
Sproszkowanego minerału jako pigmentu do malowania na skałach używali już jaskiniowi artyści przed tysiącami lat. Barwnik czerni manganowej był chętnie stosowany w malarstwie olejnym, ponieważ ze względu na zawartość manganu wysychał najlepiej ze wszystkich czarnych pigmentów.
Nazwę piroluzyt nadał minerałowi w 1828 roku austriacki mineralog Wilhelm Karl Ritter von Haidinger (1795–1871). W opracowaniu pod tytułem „Mineralogiczny opis rudy manganu”, w rozdziale „Pryzmatyczna ruda manganu, piroluzyt”, użył uczony zbitki dwóch greckich słów pyr = „ogień” i luo = „myć”. Nazwa odnosi się do używania w przeszłości tego minerału w produkcji szkła do usuwania szkodliwych zabarwień. Zawarte w kwarcu przeznaczonym do wyrobu szkła tlenki żelaza, które zmieniały kolor wyrobu, usuwano w wysokiej temperaturze przy pomocy piroluzytu. Jak pisał Haidinger, „pozbywano się zielonego i brązowego koloru szkła, tworzonego przez węglowe substancje i tlenek żelaza”.
Właściwości piroluzytu
Piroluzyt jest minerałem z gromady tlenków i składa się z dwutlenku manganu (MnO2). Kolor minerału zmienia się od szarego do czarnego, często z metalicznym, srebrzystym połyskiem. Ślad na porcelanowej płytce (rysa) pozostawia niebieskoczarny. Krystalizuje w tetragonalnym systemie, tworząc kryształy pryzmatyczno-igiełkowe. Skupienia piroluzytu bywają natomiast ziemiste, proszkowe, groniaste, włókniste, czasem masywne.
Minerał posiada przełam nierówny do muszelkowego i doskonałą łupliwość. Jest nieprzejrzysty, połysk może być matowy do metalicznego. Bardzo zmienna jest też twardość piroluzytu: podczas gdy masywne skupiska wykazują twardość w skali Mohsa zaledwie 2 do 4, kryształów waha się od 6 do 6,5 w dziesięciostopniowej skali. Gęstość wynosi od 4,5 do 7,9 g/cm³.
Powstawanie i występowanie piroluzytu
Minerał powstaje przeważnie w utleniających, zawierających mangan, hydrotermalnych środowiskach. Może też powstawać z manganitu lub wytrącać się jako osad chemiczny w zbiornikach wodnych i bagnach. Spotyka się też twory dendrytyczne w skałach wapiennych i piaskowcowych. Można wymienić kilka form pochodzenia piroluzytu:
- osadowy – w jeziorach, bagnach, lagunach, w warunkach wysokiej zawartości tlenu i małej cyrkulacji wody;
- hydrotermalny – wytrąca się w warunkach utleniających w roztworach hydrotermalnych zawierających mangan;
- wtórny – na skutek utleniania minerałów manganu;
- syntetyczny – elektrolityczny dwutlenek manganu.
Znaczące złoża piroluzytu znajdują się m.in. w Gruzji, Ukrainie, Indiach, Brazylii, Kanadzie, USA i Afryce Południowej.
Zastosowanie piroluzytu
Zastosowanie piroluzytu wynika z jego składu chemicznego i właściwości:
- Minerał jest często wykorzystywany jako ruda do pozyskiwania metalicznego manganu.
- Tlenek manganu służy do wytwarzania suchych baterii.
- W produkcji szkła jest wykorzystywany do odbarwiania szkła zawierającego żelazo albo do barwienia go na fioletowo.
- Również obecnie jest stosowany jako czarny pigment w malarstwie olejnym.
- Ze względu na dobrą odporność na substancje zasadowe, tlenek manganu nadaje się do barwienia cementu.
- W metalurgii jest stosowany do uszlachetniania stali oraz utwardzania stopów glinu i magnezu.
- Kryształy piroluzytu są poszukiwane przez kolekcjonerów, a dendryty powstałe z udziałem tego minerału, są wykorzystywane do wyrobu ozdób.
