Obok słynnych dywanów i wyrafinowanej srebrnej biżuterii tradycyjne stroje są wspaniałym wyrazem sztuki i rzemiosła Turkmenistanu. Piękne elementy odzieży powstawały z ręcznie wykonanych tkanin ze skomplikowanym jedwabnym haftem. Przez długie wieki były dostosowywane do klimatu, terenu i stylu życia Turkmenów. Tradycyjne stroje tworzą wyraźną harmonię między ludźmi i otaczającą przyrodą.
Jedwabna tkanina keteni
Turkmenistan jest ojczyzną tkanej ręcznie z jedwabiu tkaniny keteni. Warunki naturalne regionu sprzyjały uprawie morwy i Turkmeni od dawna z powodzeniem prowadzili hodowlę jedwabników. Ich jedwabne tkaniny były cenione i poszukiwane ze względu na trwałość i dobór kolorów. Od czasów starożytnych do szycia tradycyjnych strojów używano jedwabiu keteni.
Turkmeni opanowali unikatową technikę tkania, charakterystyczną dla nich, a jedną z głównych cech keteni jest jej farbowanie. Sama nazwa pochodzi z perskiego „keten” albo arabskiego "katton" i oznacza tkaninę. Ważną rolę odgrywa jakość barwnika. W starożytności barwiono tkaninę naturalnymi barwnikami, stąd szczególna intensywność kolorów i ich trwałość.
W Turkmenistanie od czasów starożytnych preferowano kolor czerwony. Przypisywano czerwieni magiczne cechy i ochronę przed złymi siłami. Źródłem czerwonego barwnika była marzana barwierska, roślina uprawiana do celów barwierskich. Jej kłącza zawierają alizarynę, czerwony barwnik znany już w starożytności. Indygo służyło do nadawania koloru niebieskiego. Używano również skórki granatu, orzecha, cebuli. Herbaty i niektórych owadów.
Turkmeńskie kobiety od najmłodszych lat uczą się techniki tkania i szycia odzieży. Rzemieślnicy używają starożytnego krosna tara o szerokości 30-40 cm, co kiedyś określało krój sukni. Po czasochłonnym procesie przygotowania nici, zręczne ręce tkaczki przerzucają czółenko z boku na bok, mocując nici i pracowicie tworząc długi płat keteni.
Swobodny i szeroki strój turkmeński idealnie odpowiadał poprzedniemu koczowniczemu stylowi życia. W nim wygodnie było i jeździć konno, i siedzieć na ziemi; w upał było przewiewnie, a w chłodnej porze roku ciepło.
Strój męski
Turkmeński strój męski składał się z luźnej koszuli i spodni z szerokimi nogawkami, uszytych z bawełnianej tkaniny. Na wierzch nakładano chałat z długimi, marszczonymi rękawami i szalowym kołnierzem. Świąteczny chałat był uszyty z pasiastej jedwabnej tkaniny, przeważnie czerwonej w wąskie białe i czarne paski. Brzegi obszywano kolorową taśmą, a sam chałat szyto na podszewce i pikowano od góry do dołu. W chłodne dni i na uroczystości ubierano dwa-trzy chałaty. Zimowym strojem był długi kożuch z owczej skóry, wełną do środka, krojem przypominający chałat.
Na nogach nosili krótkie pantofle z zawiniętymi do góry noskami, postoły (łapcie) z surowej skóry albo sandały, które nakładali na wełniane skarpety. Wśród zamożnych Turkmenów popularne były buty z białej skóry na obcasie. Nosili też miękkie buty ze skórzanymi kaloszami – kovush.
Za nakrycie głowy służyła wielka czapa z czarnego, brązowego albo białego baranka – telpek. Nakładano ją na jarmułkę (aby po zdjęciu jej nie pozostawać z gołą głową), posiadała wiele odmian. Papacha z baraniej skóry to główna oznaka godności mężczyzny-Turkmena. Demonstracyjne zerwanie telpek z głowy było traktowane jako wielka zniewaga, którą nierzadko zmywano krwią.
Telpek to niemal uniwersalna czapka, chroniąca latem od palącego słońca, zimą od chłodu, a w niepogodę – od deszczu. Ma ona też swoje niedogodności – przede wszystkim znaczne rozmiary, które niewątpliwie przeszkadzają przy niektórych pracach i w życiu. Ale na ten wypadek przydaje się właśnie wspomniana jarmułka – mała, czarna czapeczka – dlatego telpek można spokojnie zdjąć bez niewygody pozostawania z gołą głową.
Kolor czapki może wiele powiedzieć o właścicielu. Tak więc biały telpek nosi młody dżygit, czarny i ciemnobrązowy – starszy mężczyzna i starzec. Istnieją też rude telpeki, które mają prawo nosić jedynie przedstawiciele jednej z uprzywilejowanych grup społeczno-religijnych.
Strój kobiecy
Odzież kobieca do tej pory zachowała cechy charakterystyczne dla tradycyjnego stroju ludowego. W obecnym czasie odżyło zainteresowanie turkmeńską sztuką zdobniczą, a wspaniałe kobiece stroje stały się znowu modne.
W strojach Turkmenek przeważają rozmaite odcienie czerwieni. Ten ulubiony w turkmeńskiej sztuce ludowej kolor symbolizował życiodajne siły przyrody, przypisywano mu magiczne właściwości – wspomaganie dobrego samopoczucia, zdrowia, ochrony przed złym wzrokiem. Z takimi wyobrażeniami są powiązane też wzory pokrywające kołnierzyki, rękawy i poły chałatów i koszul. Dla określonych regionów i plemiennych grup charakterystyczne są odmienne ornamenty i kolory. Haftowanie to tradycyjne kobiece zajęcie, którego uczą się już ośmio-dziesięcioletnie dziewczynki. Turkmeńskie artystki dysponowały wieloma rodzajami szwów, wyszywały wzory różnokolorowymi jedwabnymi nićmi o różnej grubości.
Strój kobiecy, podobnie jak męski, składał się z koszuli prostego kroju (sukni), spodni, chałata i nakrycia głowy. Kobieca „rubacha” różni się od męskiej właściwie tylko długością, formą kołnierzyka i liczbą haftowanych ozdób. Rubaszki kobiet większości turkmeńskich plemion były szyte z czerwonego, malinowego albo bordowego ręcznie tkanego jedwabiu. Starsze kobiety nosiły suknie-rubachy w ciemnych kolorach ze skromnym haftem.
Za wierzchnią odzież wyjściową mężczyzn i zamężnych kobiet służyły szerokie chałaty –czabyty i czekmeny – o prostym kroju z rozcięciami po bokach. Szyto również chałaty z jedwabnych tkanin ciemnoniebieskich, ciemnozielonych albo czerwonych z białymi lub żółtymi paskami. Wycięcia, brzegi, dół i boczne rozcięcia ozdabiano wąską taśmą. Drogie, świąteczne okrycia z zielonego albo czerwonego sukna odznaczały się wspaniałymi haftami. Czasem na ulicy albo w domu w obecności obcych mężczyzn, kobiety używały chałata jako nakrycia głowy.
Bardzo ważną i obowiązkową częścią codziennego stroju kobiety zamężnej była narzuta na głowę kurte albo czyrpy – swego rodzaju chałat na głowę. Dzięki swemu specjalnemu przeznaczeniu był on mniejszy od zwykłych chałatów i miał dekoracyjne niby-rękawy. Odświętne nakrycia głowy prawie całkowicie były pokryte bogatymi roślinnymi ornamentami.
Stałą i obowiązkową częścią nakrycia głowy mężczyzny, dziewczyny i dziecka była półkulista jarmułka z jedwabiu, wyszywana drobnym geometrycznym wzorem. Bardzo urozmaicone były nakrycia głowy zamężnych kobiet. Najbardziej popularny był borik, przypominający kształtem ścięty stożek, odwrócony większą podstawą do góry. Przykryty był chustą na głowę z kolorowymi, geometrycznymi wzorami na brzegu.
Narodowy strój Turkmenki nie może się obyć bez ozdób jubilerskich, służących często jako swego rodzaju amulety, chroniące przed chorobą i bezpłodnością. Jeśli przyjrzeć się z bliska, można dostrzec w tych ozdobach stylizowane figury zwierząt i owadów powiązane czasem z wizerunkami ludzi. Już trzy-czteroletnim dziewczynkom nakładano bransolety i naszywano na ubranka perłowe guziki i korale. Ilość ozdób rosła wraz z wiekiem dziewczynki.
Na szczególną uwagę zasługuje dziewczęca czapeczka – niewielka srebrna „kopułka” – kupby. Od krawędzi tej czaszy na całej powierzchni są rozmieszczone srebrne płytki zakończone wisiorkami. Takie nakrycie głowy z pękiem piór na wierzchu przypomina niewielki bojowy hełm.
Nakrycia głowy dziewcząt i zamężnych kobiet uzupełnia mnóstwo płytek, zawieszek, spinek. Ilość i charakter jubilerskich ozdób zależy przede wszystkim od zamożności kobiety. Na uroczyste okazje kobieta z bogatej rodziny nakładała na siebie sześć do ośmiu kilogramów ozdób.
Rzemiosłem jubilerskim zajmowali się mistrzowie-płatnerze, wykuwający zarówno broń, jak i piękne ozdoby dla kobiet. W przeciwieństwie do tkania dywanów, czym zajmowały się kobiety, sztuka jubilerska była wyłącznie męskim zajęciem. Zawód płatnerza i jubilera cieszył się wśród Turkmenów dużym poważaniem.
Do tworzenia ozdób używano przede wszystkim srebra ze wstawkami z naturalnych kamieni: karneolu, który zapewnia spokój, radość i dostatek; turkusu, który poprawia widzenie; korali, które dają bogactwo i obfitość wszelkich owoców. Powierzchnię wyrobu pokrywano grawerowanymi geometrycznymi i roślinnymi wzorami. Różne plemiona turkmeńskie posiadają charakterystyczne dla siebie elementy zdobnicze, jednak wszystkie łączy proporcjonalność, prostota i masywność.
Stroje ludowe i wyroby jubilerskie Turkmenów wyrażają estetyczne wyobrażenia narodu z jego starą i bogatą kulturą, sięgającą w głąb wieków.
