Kaluka - staroruski flet żniwiarzy i pasterzy

Instrumenty muzyczne towarzyszą człowiekowi od pradawnych czasów. Wrodzona wrażliwość na dźwięki natury i chęć ich naśladowania doprowadziły naszych przodków do wynalezienia przyrządów wydających podobne odgłosy. Właśnie instrumenty muzyczne, ich pomysłowa konstrukcja i zastosowanie, są wspólną cechą wszystkich narodów świata. Słowianie, ale też ich skandynawscy sąsiedzi, zainspirowani zapewne wyjącym w szczelinach wiatrem, nauczyli się wykonywać z pędów pospolitych roślin różnego rodzaju piszczałki. Takim instrumentem dętym, rodzajem fletu podłużnego bez otworów bocznych, jest staroruska „kaluka”.

Pochodzenie nazwy

Ze względu na czysty i jasny dźwięk, najczęściej wykonywano ten instrument z łodygi popłochu, kolczastej rośliny dorastającej do dwóch metrów wysokości. Rzadziej wykorzystywano do tego celu arcydzięgiel, świerząbek, serdecznik, czy barszcz. Ponieważ materiałem na kalukę był zwykle popłoch pospolity, noszący rosyjską nazwę „tatarnik koluczij” (Татарник колючий), stąd też pochodzi nazwa instrumentu muzycznego – „kaluka”, tzn. „kłujący”.

Budowa i wykonanie kaluki

Kaluka składała się z kawałka łodygi różnych roślin o wymiarach zależnych od długości rąk grającego. Dla dzieci było to od 25 cm do 30 cm, a dla dorosłych – od 72 cm do 86 cm. Długość kaluki uważano za właściwą, jeśli dłonią, albo palcami dało się zatykać dolny otwór fletu. Kształt instrumentu wynikał z budowy łodygi i był lekko stożkowaty. Otwór wewnętrzny miał średnicę 15-25 mm.

Wykonanie tak długiego cylindra pustego w środku z litego drewna wymagałoby zarówno umiejętności, jak i odpowiednich narzędzi. Dlatego też wykonawcy kaluki preferowali wysuszone, puste w środku łodygi wysokich roślin. Był to instrument sezonowy; grano na kaluce od połowy czerwca do jesiennych chłodów.

Przy wykonywaniu kaluki trzeba było zachować cały szereg zasad. Ściętą łodygę dokładnie oczyszczano z liści i kolczastych skrzydełek (w przypadku popłochu), przekłuwano wewnętrzne przegrody, pilnie uważając, aby nie przedziurawić ścianki. Drobne nieszczelności łodygi zalepiano woskiem. Mocniejsza, dolna część łodygi była górną częścią instrumentu, na której końcu tworzono ustnik – skośne cięcie (pod kątem 45 stopni) oraz okienko. Od prawidłowego położenia miejsca nacięcia (okienka) zależy jakość dźwięku instrumentu.

Technika gry

Gra na kaluce polega na zamykaniu i otwieraniu palcem otworu wylotowego, a także na zmianie siły powietrza wdmuchiwanego do instrumentu. Podczas gry instrument trzyma się pionowo dwoma rękami tak, aby opuszkiem palca wskazującego można było zamykać i otwierać wylot powietrza. Grający dmucha w ustnik, a powietrze w komorze rezonacyjnej zostaje rozdzielone na dwa strumienie, z którego jeden opuszcza instrument przez szczelinę, a drugi poddany jest wibracji przepływa przez prostą rurę. Możliwa jest gra na dwóch kalukach jednocześnie – muzyk przykłada do ust i rytmicznie dmucha w dwie kaluki.

Odmiany kaluki

Różnorodność tego rodzaju instrumentów muzycznych wynikała przede wszystkim z rodzaju materiału zastosowanego do ich wykonania.

Kaluka łąkowa – wykonywano ją z różnych łąkowych roślin z rodziny selerowatych (świerząbek, barszcz, żebrzyca itp.), a czasem też z łodygi dyni. Takie kaluki, z zasady, były jednorazowego użytku.

Kaluka kolczasta – zrobiona była z pędu popłochu (kolczasta roślina podobna do ostu). Ze względu na jasny i czysty dźwięk tego fletu, przechowywano go długo i zabierano zawsze w podróż, aby skracać ją sobie muzyką.

Kaluka z łyka – była kapryśnym i kłopotliwym w wykonaniu instrumentem. Aby ją wykonać, trzeba było szeroki pas łyka skręcić tak, aby uzyskać odpowiednią długość, zbieżystość i średnicę rulonu.

W przeszłości

Ten rodzaj fleta był uważany za wyłącznie męski instrument muzyczny, jednak bez żadnych wiekowych i zawodowych ograniczeń. Grali na kaluce chłopcy, dorośli mężczyźni i starcy. Grali na polach i na łąkach, kiedy nocą pilnowali koni, albo kiedy wracali do domów z odległego koszenia. Grali tam, gdzie pasali bydło i gdzie kosili dla niego trawę, ale też przed domem, siedząc przed drzwiami na ławeczce. Grze na kaluce towarzyszył często taki instrument perkusyjny, jak kosa, na której wystukiwano rytm.

Flet zwany w Rosji „kaluką” był rozpowszechniony również innych krajach słowiańskich, a także na Syberii i w Skandynawii – na przykład Szwedzi nazywali go „sälgflöjt”, a Norwegowie – „seljefløyte”. U nas była to „fujarka”, zwana też „dudką”.