Do tej pory nie udało się jednoznacznie określić pochodzenia nazwy kamienia. Według Pliniusza starszego, „topaz” pochodzi od nazwy wyspy na Morzu Czerwonym, na której wydobywane są minerały. Wyspa Topazus (dzisiaj Dżazirat Zabardżad albo Wyspa św. Jana) znana była już w starożytności, a egipska biżuteria z kamieniami pochodzącymi z tej wyspy jest datowana na II tysiąclecie p.n.e. Tyle tylko, że jak się okazało, znajdowane tam kamienie szlachetne nie były zielonymi topazami, ale zielonym perydotem (oliwinem), który długo był mylony z topazem.
Inna próba wyjaśnienia nazwy sięga po sanskryckie słowo tapas, co oznacza „światło” lub „ogień”, albo też greckie topazios = „poszukiwać” (jako że kamień był zawsze bardzo popularny).Topaz był już wspomniany w Biblii i w Apokalipsie św. Jana występuje jako dziewiąty z dwunastu kamieni węgielnych murów miejskich Jerozolimy. Mojżesz przekazał topaz swojemu bratu Aaronowi, który osadził go w swoim pektorale razem z jedenastoma innymi kamieniami szlachetnymi, oznaczającymi dwanaście plemion Izraela. W starożytności był topaz kojarzony z Jowiszem i uważany za symbol potęgi władców. Przekazywał im mądrość potrzebną na ich stanowisku.
Ze względu na zewnętrzy wygląd, łatwo jest pomylić topaz z innymi kamieniami szlachetnymi. Tak zdarzyło się na przykład w 1740 roku z topazem, który wzięty omyłkowo za diament został wbudowany w portugalską koronę. Najbardziej spektakularne znalezisko topazu miało miejsce w wogtlandzkim Schneckenstein, w saksońskich Rudawach. Wykopano tam 480 złotych topazów, które włączono do angielskiej korony. Z tego źródła pozyskiwano też topazy dla Augusta Mocnego. W handlu dostępne są tak zwane złote topazy oraz topazy z Madery, które są w rzeczywistości cytrynem.
Właściwości topazu
Topaz jako minerał zaliczany jest ze względu na skład chemiczny (Al2(F,OH)2SiO4) do grupy krzemianów. Krystalizuje w układzie rombowym, tworząc kryształy długie do krótkich pryzmatycznych. Agregaty minerału odznaczają się dużą zmiennością formy – mogą być grube i masywne, kolumnowe i smukłe. Nierzadko występują kryształy topazu znacznych rozmiarów. Topaz ma szklisty połysk i dobrą przejrzystość. Jego łupliwość jest doskonała, a przełam muszlowy. Ze swoją twardością równą 8 w skali Mohsa kwalifikuje się do grupy kamieni szlachetnych. Gęstość topazu wynosi 3,53 do 3,56 g/cm3.
Kolor topazu
Topazy są kolorowymi minerałami, przy czym najczęściej występują żółte i bezbarwne. Poza tym mogą być zielone, brązowe, czerwone, pomarańczowe, fioletowe, różowe, malinowe i niebieskie. W zależności od koloru, pochodzenia i formy topazowi bywają nadawane różne nazwy handlowe, regionalne albo zwyczajowe. Przykładowo pod pojęciem topaz imperialny albo cesarski kryją się topazy żółte do żółtobrązowych, podczas gdy brązowy topaz jest określanym jako sherry.
Kolor tego minerału może mieć pochodzenie zarówno idiochromatyczne, jak i allochromatyczne. Te pozornie skomplikowane pojęcia z dziedziny mineralogii oznaczają po prostu zależność barwy topazu od struktury wewnętrznej czystej substancji (w pierwszym przypadku) albo od domieszek obcych substancji (w drugim przypadku). Czerwony i różowy topaz jest definiowany jako allochromatyczny, ponieważ występują w nim obce atomy chromu i żelaza. Topazy niebieskie, żółte i brązowe są natomiast zaliczone do minerałów idiochromatycznych, ponieważ przyczyną wystąpienia ich barwy są defekty siatki krystalicznej.
Przez długi czas bezbarwny topaz uważano za mało popularny, przede wszystkim w porównaniu z białym diamentem. Chodzi o to, że ze względu na dosyć niski współczynnik załamania (1,619 do 1,627 topazu wobec 2,42 diamentu), topaz nie mógł się równać z diamentem pod względem blasku i połysku. Niemniej jednak efekt białego topazu można znacznie podnieść, stosując odpowiedni szlif. Ważne jest użycie szlifu fasetkowego, na którego płaszczyznach następuje wielokrotne odbicie światła. Szlify fasetowe z niewielką liczbą płaszczyzn, względnie szlif szmaragdowy lub bagietkowy, są dla topazu mniej optymalne.
Zmiana koloru topazu
Topazy w kolorze błękitu i różu są na rynku kamieni szlachetnych najbardziej lubiane. Tylko że ilość naturalnie zabarwionych niebieskich i różowych topazów nie zaspokaja popytu w sklepach z biżuterią. Zmianę albo korekcję koloru topazu można osiągnąć poprzez wypalanie albo napromieniowanie. Podczas wypalania podgrzewa się topazy do temperatury ok. 500°C. Wraz z doprowadzaniem ciepła następuje trwała zmiana bądź intensyfikacja koloru kamieni. Ta metoda zmiany koloru jest szczególnie przydatna w przypadku pomarańczowych topazów, które podczas wyżarzania przemieniają się w różowe. Żółte topazy reagują na wypalanie zmianą koloru na różowy, fioletowy lub złocistożółty.
Inny zabieg zmiany koloru minerału opiera się na zastosowaniu promieniowania. Na skutek kontrolowanego napromieniowania oraz końcowego wyżarzania, zmienia się kolor żółtego topazu i powstają trzy różne warianty błękitu:
- Sky Blue Topaz – topaz błękitny jak niebo, kolor pastelowy jasnoniebieski
- Swiss Blue Topaz – szwajcarski błękit: jasnoniebieski
- London Blue Topaz – londyński błękit: kolor ciemny, zielonkawoniebieski, prawie petrol
Topaz mistyczny
Efektowną odmianą topazu, coraz chętniej kupowaną, jest topaz mistyczny względnie tęczowy. Cechą charakterystyczną mistycznych topazów jest opalizujący, metaliczny połysk w kolorze żółtym, czerwonym, różowym, fioletowym, niebieskim i zielonym – we wszystkich jednocześnie. Taka gra kolorów nie występuje naturalnie na kamieniach i jest stworzona sztucznie.
Jasny albo bezbarwny (biały) topaz zostaje pokryty cienką warstwą tytanu, która wywoła mieniące się kolory. Zabieg fizycznego osadzania fazy gazowej – PVD od angielskiego physical vapour deposition – nadaje tylko powierzchniową powłokę tytanową, dlatego może być stosowany dopiero po oszlifowaniu kamienia.
Znaczenie i zastosowanie topazu
Topaz jest jednym z najbardziej lubianych kamieni szlachetnych, który nadaje się do wyrobu zarówno pierścionków, jak i bransolet, wisiorków i kolczyków. Podczas szlifowania topazu na pierwszym miejscu stawia się kolor i czystość kamienia, które najlepiej wyeksponować szlifem fasetkowym. Obróbka topazu bywa kłopotliwa, ze względu na łupliwość i pękanie minerału.
Kupując topazy trzeba zwrócić uwagę na ich oryginalność. Często zdarza się, że inne minerały noszą wprowadzające w błąd nazwy handlowe, kojarzące się z topazem w celu podniesienia ceny. Na przykład, w przypadku topazu z Madery chodzi o wypalany ametyst, albo cytryn, który ze względu na kolor bywa nazywany złotym topazem. Topaz dymny natomiast nie jest żadną odmianą topazu, ale kwarcem dymnym – odmianą kwarcu o dymnej barwie. Na dodatek bywają też imitacje topazu ze szkła (tzw. stras), szlifowane i pokrywane substancją poprawiającą blask.
Topaz jest znany jako kamień szczęśliwy. Podnosi odwagę i pewność siebie, chroni przed lękami, bezsennością i depresją. Zwiększa kreatywność, inspiruje i rozwija potencjał artystyczny. Uważa się, że ma ogromny wpływ na artystów, muzyków i pisarzy. Łagodzi drażliwość i nerwowość.
Hildegarda z Bingen i topaz
Słynna dwunastowieczna frankońska wizjonerka i uzdrowicielka opisywała kamień leczniczy topaz następująco:
„Topaz powstaje w dziewiątej godzinie po wchodzie słońca z wilgoci i żaru słońca i dlatego posiada szczególną witalność. Kto ma gorączkę, powinien podgrzać wino i potrzymać w nim kamień, aż jego pot połączy się z winem. Chory powinien wypić to wino i przez godzinę trzymać topaz w ustach. Zabieg należy powtarzać, aż gorączka minie. Kto ma bóle serca, powinien topaz zanurzyć w oleju z oliwek i potem smarować bolące miejsce, aż poczuje ulgę. Topaz umacnia też wiedzę i zdolności człowieka, kiedy nosi kamień blisko serca, Aby jego moc nie osłabła.”
Topaz i znaki zodiaku
Ten piękny kamień mogą nosić praktycznie wszystkie znaki zodiaku, ale szczególnie jest rekomendowany urodzonym w listopadzie Strzelcom i Skorpionom. Sprawia, że kobiety spod tych znaków są niezwykle atrakcyjne, a mężczyzn obdarza inteligencją i mądrością. Topaz może pomóc również Pannom i Lwom.
Największy topaz na świecie
Największym oszlifowanym topazem jest American Golden Topaz, który ma ponad 22 982 karaty (około 4,5 kg). Szlifowanie 172 faset trwało dwa lata. Ponad 20 000 karatów waży Adiel Topaz (Muzeum Historii Naturalnej w Chicago), a Topaz Sphere (z kolekcji tego samego muzeum) ma ponad 1000 fasetek i waży ponad 12 5000 karatów.
