Rutyl został opisany w 1803 roku przez niemieckiego mineraloga Abrahama Gottloba Wernera. Ze względu na często spotykaną czerwonawą barwę, minerał nazwano rutylem od łacińskiego słowa rutilus = czerwony, czerwonawy. Do tego czasu kamień rutyl był wymieniany jako czerwony szerlit albo kamień igiełkowy. Tworzy on kryształy właśnie w formie igiełek, włosów albo słupków, a optycznie wykazuje podobieństwo do szerlitu. Do czasu, kiedy określono skład chemiczny rutylu, zaliczano go błędnie do grupy turmalinu, chociaż w rzeczywistości z krzemianami nie ma nic wspólnego.
Rutyl został po raz pierwszy odkryty na terenie Uralu Środkowego przez niemieckiego uczonego pracującego w Rosji na zaproszenie Katarzyny II Wielkiej. Nazwał go „promienistym szerlitem” ze względu na niezwykłe ułożenie kryształów. Do 1803 roku nadawano minerałowi rozmaite nazwy, na przykład „włosy Wenus” albo „strzały Amora”. Według legendy ten kamień powstał z pukla włosów bogini Wenus, która zgubiła go podczas kąpieli w górskim jeziorze.
Na rynku kamieni szlachetnych obok prawdziwego rytulu można też kupić imitacje. Nazwy sztucznie wytworzonych w laboratoriach kamieni to diamontit i titania. Twórcom sztucznych kryształów chodzi raczej o stworzenie imitacji diamentów, niż o podróbkę rutylu.
Właściwości rutylu i występowanie
Pod względem chemicznym rutyl jest dwutlenkiem tytanu (TiO2) podobnie jak anatas i brukit, i jako minerał należy do gromady tlenków. Krystalizuje w tetragonalnym systemie i tworzy kryształy słupkowe, igiełkowe i włosowate. Często tworzy regularne zrosty zwane zbliźniaczeniem, występuje w różnych skupieniach – ziarnistych, włóknistych i zbitych.
Rutyl wykazuje połysk metaliczny do diamentowego z przejrzystością pełną do półprzezroczystej. Przełom jest muszlowy, nierówny, a łupliwość zupełna.
Twardość rutylu w dziesięciostopniowej skali Mohsa wynosi 6 do 6,5 przy gęstości minerału równej 4,18 bis 4,25 g/cm3.
Rutyl występujący w postaci cienkich igiełek i włosów wtrąconych w szafiry i rubiny nadaje im zdolność tworzenia promienistych refleksów świetlnych zwanych asteryzmem. W mikroskopijnych wtrąceniach, przede wszystkim w kwarcu, daje możliwość obserwacji tak zwanych kryształów fantomowych, czyli kryształów z uwięzionym w środku kryształem-„duchem”.
Rutyl nie rozpuszcza się w kwasach i nie reaguje na wysoką temperaturę. W czystej postaci jest lekko paramagnetyczny. Powstaje na różne sposoby; może być magmatycznego pochodzenia i krystalizować z płynnych roztworów, albo też powstawać w procesach metamorficznych. Czasem minerał spotyka się w skałach osadowych ze względu na jego wysoką odporność na wietrzenie. Jest elementem składowym wielu skał, na przykład łupka mikowego, gnejsu albo granitu. Poza tym w procesie powstawania kryształów rutyl może często wrastać w rubin, kryształ górski, almandyn i kwarc różowy. Igiełki rutylu dają wspaniałe efekty optyczne asteryzmu głównie w szafirach i rubinach.
Kolor rutylu
Kolor tego minerału jest nie tylko czerwony. Kryształy rutylu mogą być też żółte, brązowożółte, czerwonobrązowe, fioletowe, niebieskie albo czarne – jak w przypadku odmiany o nazwie nigryn. Określenia barwy rutylu w pracach historycznych mineralogów brzmią dzisiaj nawet nieco poetycznie. Georg Adolf Suckow (1751-1813), mineralog, kolor rutylu charakteryzował jako „ciemny krwistoczerwony, także wiśniowo- i hiacyntowoczerwony, a czasami czerwonawobrązowy”. Jego kolega Johann Georg Lenz (1751-1832) pisał w 1794 roku, że rutyl ma barwę „karmazynowoczerwoną, a czasem brzoskwiniowo- albo krwistoczerwoną”. Mimo różnorodności kolorów, rysa rutylu pozostaje brunatnoczerwona, to znaczy taką ryzę zostawia minerał na niepowlekanej płytce porcelanowej.
Jako wtrącenie do innych minerałów, jak na przykład w kwarcu, rutyl błyszczy też mocno złotożółtym kolorem i w tej formie cienkich kryształów jest nazywany „włosami Wenus”, i chętnie używany w jubilerstwie. Niebieskawe albo fioletowe odcienie rutylu spotyka się natomiast rzadko.
Znaczenie i zastosowanie rutylu
Ze względu na wysoką (do 60%) zawartość tytanu, rutyl był kiedyś stosowany w metalurgii jako ruda tego metalu, obecnie jest wykorzystywany w przemyśle głównie do produkcji pigmentu – bieli tytanowej. Także w branży jubilerskiej jest rutyl poszukiwanym materiałem, przetwarzanym na wyroby dekoracyjne i biżuterię. Przede wszystkim wielkim powodzeniem cieszą się czyste kryształy z wtrąconymi igiełkami rutylu, dającymi piękne efekty optyczne oszlifowanych kamieni.
Minerał zwany dzisiaj rutylem od dawna zwraca uwagę astrologów i uzdrowicieli. Szerokie zainteresowanie w tych kręgach zawdzięcza swojej witalności i zdolności odradzania się w innych kryształach (kryształy fantomowe – kryształ w krysztale). Z kamienia wytwarza się amulety, których celem jest wspomaganie odporności osób, które je noszą oraz zapobieganie przeziębieniom. Noszenie biżuterii z rutylem jest polecane osobom cierpiącym na schorzenia górnych dróg oddechowych.
Ponieważ kamień bywa określany jako „włochaty” ze względu na włosowate kryształy dwutlenku tytanu, powinny go nosić osoby zmagające się z problemem wypadania włosów. Kamienie przeplatane czerwonym i złotym kolorem są wykorzystywane przez litoterapeutów do leczenia chorób układu sercowo-naczyniowego. Czarno-zielone kamienie mogą pomóc osobom z osłabionym układem nerwowym. Ozdoby z rutylem należy nosić w okresach depresji i życiowych zawirowań.
Magiczne właściwości są przypisywane minerałowi już od czasów starożytnego Egiptu. W średniowieczu w Europie kamień był wykorzystywany przez wróżbitów do przewidywania przyszłości człowieka. Kryształowe włosy uważano za pomost łączący przeszłość, teraźniejszość i przyszłość.
Rutyl i znaki zodiaku
Największy wpływ wywiera rutyl na takie znaki zodiaku jak Lew, Byk i Rak. Jednak przedstawiciele innych konstelacji również mogą nosić biżuterię z tym kamieniem, zwłaszcza samotne osoby bez względu na miesiąc urodzenia.
W stopniu mniejszym od innych znaków zodiaku, z tym minerałem dogaduje się Baran. Waga natomiast, jeśli nosi rutyl, pozwala odkryć w sobie talenty, o których wcześniej nie wiedziała. Wodnik znajduje dzięki minerałowi długo wyczekiwany spokój ducha.
Największe znaleziska rutylu na świecie
Naturalne złoża rutylu towarzyszą zwykle szeregowi wielu minerałów, jak chloryt, kwarc, apatyt, albit, hematyt i inne. Minerał występuje w wielu miejscach na świecie, do tej pory udokumentowano około 6000 stanowisk. Znaczące i niezwykłe znaleziska rutylu odnotowano w kopalni Graves Mountain Mine w hrabstwie Lincoln (Georgia) w USA, w której ujrzały światło dzienne kryształy o wielkości do 15 cm. Ze szwajcarskiej kopalni w Sedrun w kantonie Graubünden, jak również w brazylijskiej gminie Ibitiara w stanie Bahia pochodzą szczególnie piękne okazy hematytu rutylowego. Wyjątkowe kryształy bliźniacze rutylu o wielkości ok. 7 cm znaleziono w Czechach i w Azerbejdżanie. Kryształy igiełkowe rutylu można spotkać również w Polsce w Górach Izerskich i w okolicy Suwałk.
