Jaspis jako kamień szlachetny i materiał na ozdoby i narzędzia jest znany w całej naszej znanej historii. Uważa się, że jedne z najstarszych na świecie kopalń, odkryte w Pensylwanii, zostały założone przez ludzi z paleolitu. Przodkowie pierwotnych mieszkańców Ameryki wykopywali jaspis, aby wyrabiać z niego noże i groty strzał, jak również biżuterię. A działo się to 12 000 lat temu!
Mieszkańcy starego królestwa Sumerów, kolebki zachodniej cywilizacji, wierzyli 2000 lat p.n.e., że Ziemia jest płaska i przykryta gwiaździstą kopułą z jaspisu właśnie. Skojarzenie z gwiazdami budziła prawdopodobnie cętkowana powierzchnia minerału.
Odwiedzając jakiekolwiek większe muzeum na świecie, w dziale starożytnych artefaktów trudno nie natknąć się na jakiś wyrób z jaspisu. Bardzo dużą popularnością cieszyły się rzymskie i minojskie pierścienie, pieczęcie cylindryczne i kamee, ozdoby rękojeści mieczy, amulety i inne.
Sama nazwa „jaspis” pojawiła się dopiero w XIV wieku i pochodzi od francuskiego słowa jaspre, a to z kolei od łacińskiego jaspis i greckiego iaspis = „cętkowany kamień”. Uważa się, że ta etymologia nie ma nic wspólnego z angielskim imieniem Jasper (perskiego pochodzenia). Patrząc dalej w przeszłość, można doszukać się podobieństwa z hebrajskim słowem „yashpeh” albo „yashepeh”, używanym w Biblii, które oznacza „polerować” i odnosi się do kamieni szlachetnych.
Jaspis w tej czy innej formie jest spotykany niemal na całym świecie. Setki znanych odmian pochodzą często z jednego lub dwóch stanowisk i jeśli mowa jest na przykład o „Cave Creek Jasper”, wiadomo, że chodzi o tylko o to miejsce. Ogólnie najważniejsze źródła jaspisu znajdują się w Indiach, Australii, Wenezueli, Rosji, Brazylii i Urugwaju. Tropikalna wyspa Madagaskar dostarcza tak zwanego jaspisu oceanicznego, Indonezja fantastycznie barwnego kamienia, podczas gdy Stany Zjednoczone jest producentem ciekawych lokalnych odmian.
Właściwości jaspisu
Jaspis jest skałą osadową zbudowaną z chalcedonu i kwarcu, odmian dwutlenku krzemu (SiO2). Krzemionka stanowi 80-95% składu jaspisu, a reszta to domieszki. Pod względem chemicznym jaspis jest spokrewniony z kryształem górskim, ametystem, cytrynem, agatem, opalem, tygrysim okiem i kwarcem różowym.
W grupie kwarcu jest jaspis zaliczany do kwarców mikrokrystalicznych i definiowany jako odmiana chalcedonu. Krystalizuje w charakterystycznym dla kwarcu systemie trygonalnym. Odznacza się szklistym do tłustego połyskiem, przy braku przezroczystości. Jest niełupliwy, przełom ma muszelkowaty.
Twardość jaspisu w skali Mohsa wynosi 6,5 do 7, co kwalifikuje minerał do grupy kamieni szlachetnych. Gęstość minerału wynosi 2,58 do 2,91 g/cm3.
Kolory jaspisu
Nazwa jaspis kryje w sobie wielką różnorodność odmian tego minerału. Falujące wzory, barwne cętki, czerwone, zielone i żółte plamy, wtrącenia wyglądające na drzewne albo inne organiczne, czynią ten kamień szlachetny rzeczywiście jedynym w swoim rodzaju.
Dzięki niepowtarzalnym kolorom i wzorom, jak również swojej twardości i blaskowi był jaspis od tysiącleci jednym z najbardziej popularnych kamieni szlachetnych na świecie. Uchodził w starożytności za bardzo rzadki i cenny, chociaż prawdopodobnie był mylony z innymi kamieniami szlachetnymi, jak jadeit, nefryt i karneol. Dzisiaj dzięki naukowym metodom łatwiej jest go zidentyfikować, chociaż wciąż bywa trudnym przypadkiem. Odkrycia jaspisu na całym świecie sprawiły, że jest nieco łatwiej dostępny, ale przez to ani trochę mniej piękny.
Jaspisowe kamienie mogą występować prawie w każdym kolorze, jednak z preferencją odcieni ziemi: czerwieni, brązu, pomarańczu (uprzedzając ewentualne poprawki: kolor jest rodzaju męskiego) i zieleni. Rzadkością nie są jednak również odcienie błękitu i fioletu. Mało tego, jaspis słynie z tego, że w jednym kamieniu prezentuje dwa, trzy albo i więcej kolorów.
Jaspis jest rodzajem chalcedonu, zawiera jednak do 20% domieszek, co nadaje temu minerałowi takie bogactwo barw. Najczęstszą domieszką jest żelazo, które odpowiada za czerwone, brązowe i żółte odcienie jaspisu. Kiedy w czasie tworzenia kamienia żelazo uległo utlenieniu, jaspis może być zielony, a mangan może być przyczyną koloru niebieskiego. Inne tlenki, dwutlenki, metale i nawet materiał organiczny zmieszane z kwarcem nadały minerałowi wszystkie możliwe kolory i wzory.
Kolor jest w świecie kamieni szlachetnych bardzo ważny i jaspis o jaskrawym albo rzadko spotykanym kolorze będzie wyżej ceniony od kamienia o zgaszonych odcieniach. Niemniej jednak jaspis jest stosunkowo niedrogi i nawet niezwykłe zabarwienie zbyt wysoko ceny nie podbije.
Odmiany jaspisu
Klasyfikacja jaspisu może być nieco skomplikowana, dlatego warto zrobić mały wstęp:
Kwarc składa się głównie z mieszaniny krzemu z tlenem i jest dostępny w dwóch rodzajach – z dużymi kryształami, jak ametyst, cytryn, kwarc różowy i inne oraz z drobnymi kryształami, jak chalcedon. Jaspis jest rodzajem chalcedonu razem z innymi bardzo podobnymi kamieniami szlachetnymi: agatem, karneolem, onyksem i wielu innymi.
Kwarc o dużych kryształach ma skłonność do dużej przezroczystości, podczas gdy kwarc drobnokrystaliczny jest zwykle półprzezroczysty do nieprzejrzystego. Jaspis jest nieprzejrzysty.
Jaspis dzieli się dalej na odmiany w zależności od koloru, wzoru i pochodzenia. Prawdopodobnie istnieją setki rozmaitych nazw. Niektóre łatwo jest rozszyfrować, jak:
- jaspis niebieski,
- jaspis brązowy,
- jaspis czerwony,
- jaspis żółty,
- jaspis kremowy,
- jaspis zebrowy,
- jaspis lamparci.
Poza tym bywa między innymi:
- jaspis pejzażowy,
- jaspis pasiasty,
- jaspis agatowy,
- jaspis egipski i wiele innych.
Znaczenie i działanie jaspisu
„Cętkowany kamień” był w starożytności wśród Rzymian i Greków bardzo popularnym kamieniem dekoracyjnym, a jednocześnie leczniczym. Grecy wierzyli, że jaspis daje wewnętrzną harmonię, a kobietom zapewnia harmonijną ciążę. Egipcjanie nosili amulety z jaspisu i wykorzystywali moc kamienia do poprawy własnej seksualności. Masaże jaspisem miały działać jako afrodyzjak.
Średniowieczny przyrodnik Konrad Geser pisał o nim: „Jaspis jest tarczą przed piersią, mieczem w dłoni i wężem pod stopami. Chroni przed wszelkimi chorobami i odnawia ducha, serce i umysł.”
Pradawni mieszkańcy Ameryki Północnej i Środkowej, Indii oraz świata arabskiego znali lecznicze działanie jaspisu żółtego na wątrobę, nerki i żółć. O jaspisie czerwonym mówi się, że pomaga na nudności i nadmierny apetyt.
Jaspis beżowy zapewnia wewnętrzny spokój, skupienie, wspomaga wytrzymałość i siłę woli. Dzięki przypływowi energii cele i pomysły mogą być przemyślane i dokładnie wdrożone. Poza tym prowadzi krok dalej do samopoznania i wspiera jednocześnie zrozumienie dla innych ludzi. Poprawia rozumienie i pamięć.
Hildegarda z Bingen i jaspis
Dzisiejszy jaspis znany był w czasach Hildegardy z Bingen, średniowiecznej mistyczki i uzdrowicielki, jeszcze pod nazwą agatu. Ten kamień leczniczy opisywała ona następująco: „Agat (jaspis) jest gorący i powstaje z piasku rzeki, która ciągnie się od wschodu na południe. Jest ognisty, ale ma więcej mocy z powietrza i wody, niż z ognia. Kiedy pająk albo jakiś owad wstrzyknie w ciało swoją truciznę, trzeba jaspis mocno podgrzać na słońcu i położyć na to miejsce. Jad przestanie wtedy działać. W końcu trzeba jaspis jeszcze raz podgrzać i potrzymać nad gorącą wodą, aż pot kamienia zmiesza się z wodą. Następnie należy jaspis włożyć na godzinę do tej wody, zanurzyć lnianą szmatkę w wodzie i przetrzeć chore miejsce. Jaspis noszony na ciele czyni człowieka rozsądnym, sumiennym i elokwentnym. Kiedy ktoś cierpi na epilepsję lub chorobę umysłową, powinien nosić przy sobie na ciele jaspis, który mu pomoże.”
Jaspis i znaki zodiaku
Jaspis jest ważnym kamieniem głównym dla znaku Panny. Ten uzdrawiający kamień zwiększa siłę woli, spokój i mądrość. Jaspis jest również ważnym kamieniem wtórnym dla Koziorożca, ponieważ dodaje mu pewności siebie i kieruje uwagę na rzeczy przynoszące równowagę w życiu.
Minerał nie jest zalecany dla Skorpionów, Bliźniąt i Baranów. Impulsywni, nieco aroganccy i nerwowi przedstawiciele tych znaków zodiaku mogą znaleźć się w sytuacji, kiedy kamień wzmocni ich nienajlepsze cechy.
W stosunku do osób urodzonych pod znakiem Wodnika lub Wagi jaspis jest uważany za neutralny – nie zaszkodzi, chociaż nie przyniesie też większej korzyści.
Lwom zaleca się noszenie amuletów z jaspisu czerwonego – pomaga wzmocnić pamięć i zdolności umysłowe, napełnia siłą i energią.
