Trudne początki kruchego materiału
Szkło zostało prawdopodobnie odkryte w III tysiącleciu p.n.e. jako produkt uboczny wytwarzania ceramiki. W pierwszych miejscach produkcji szkła odpowiednia mieszanka piasku, sody i wapnia występowała w naturze i wystarczyło ją ”tylko” stopić. Równolegle otrzymywano też pewnie przy wytopie miedzi zielonawe szklisto-przezroczyste żużle i osady. Upłynęło około 500 lat, zanim pojawiły się szklane naczynia. Dopiero po kolejnych 1500 latach dokonano przełomowego odkrycia w I wieku p.n.e., że szkło można nadmuchiwać powietrzem. Chociaż według Pliniusza Starszego kolebka sztuki szklarskiej miała znajdować się w Palestynie, to najstarsze znane nam wyroby szklane pochodzą z Mezopotamii i Egiptu. Pierwsze obiekty ze szkła były rzadkie i drogie. Surowe szkło wytapiano tylko w niewielu miejscach i przewożono na duże odległości.
Pomijając dużą kruchość szkła, również chemicznie nie jest ono tak stabilne, jakby się chciało. Wiele antycznych szkieł było z braku dostatecznej ilości wapnia rozpuszczalnych w wodzie i po prostu zniknęło. Ale także egzemplarze, które przetrwały do naszych czasów cierpią na skutek zwietrzenia. Powierzchnia szkła przebarwia się i może tworzyć srebrzystobiałą do czarnej warstwę zewnętrzną. Nawet tak atrakcyjna opalizacja jest w rzeczywistości łuszczeniem się maleńkich płytek i załamywaniem światła w jasnych kolorach.
Od pierwszego stulecia naszej ery produkcja szkła tak się rozwinęła, że zamożne domy posiadały często przeszklone okna, a naczynia szklane stały się dostępne dla wielu osób. W okresie wędrówki ludów (migracji plemion w IV-VI w.) wiedza na temat wytwarzania surowego szkła została w wielu prowincjach utracona i posiłkowano się recyklingiem rzymskiego szkła.
Antyczne szkło
Do początku cesarstwa rzymskiego surowe szkło było wytwarzane przez nielicznych specjalistów i sprzedawane na duże odległości. Nie wiadomo dokładnie, jak taki handel wyglądał; znaleziska dotyczą zwykle już barwionego materiału.
Starożytne szkło rzymskie składa się z sody, wapnia i krzemionki. Ta ostatnia jest właściwie głównym składnikiem szkła, ale posiada wysoką temperaturę topnienia, która dla starożytnej technologii była dużym wyzwaniem. Przez dodanie alkalii (sody) obniża się temperaturę do osiągalnych 1000°-1100°C.
Prawdopodobnie nie było natomiast znane znaczenie dodatku wapnia. Bez tego masa szklana jest jednak rozpuszczalna w wodzie. Wiele antycznych szkieł z biegiem lat uległo po prostu rozpuszczeniu, albo znalazło się w niestabilnym stanie. Tam, gdzie zanieczyszczenia piasku (kawałki muszli, kamień rzeczny) dostarczyły potrzebnego dodatku wapnia, powstawała trwała masa szklana.
Rzymskie szkło z czasów cesarstwa składa się w 55-75% z dwutlenku krzemu (krzemionki), 10-20% z alkalii, 5-15% z wapnia i elementów śladowych.
Barwione szkło rzymskie
Już najstarsze znalezione fragmenty szkła pokazują, że barwienie masy szklanej było od początku praktykowane. Często był to końcowy zabieg wykonywany przez producenta surowego szkła. Niemniej jednak barwienie mogło być wykonywane również podczas przetwarzania. Potwierdzono takie zabiegi w Egipcie od około 1300 p.n.e. Wielobarwne naczynia z tamtego okresy musiały być wykonywane z surowego szkła poddawanego kilku barwieniom. Mieszanie różnych mas szklanych prowadziłoby do powstania niszczących naprężeń.
Szkło posiada naturalny kolor przeźroczystej zieleni z błękitem. Przez niewielki dodatek antymonu można szkło odbarwić. Było to znane co najmniej w VIII wieku p.n.e. w Mezopotamii. Odbarwione, greckie szkło jest znane od V wieku p.n.e. W I wieku p.n.e. zaczęto wytwarzać czyste szkło z dodatkiem manganu.
Techniki obróbki rzymskiego szkła
Szklane garncarstwo Rzymian
W zadziwiający sposób często stosowana w starożytności technika formowania szkła na kole garncarskim odeszła całkiem w niepamięć. Szkło posiada w odpowiedniej temperaturze plastyczny charakter, co umożliwia jego odkształcanie. W połączeniu z klasycznym kołem garncarskim udaje się uzyskać intersujące efekty. Wczesna historia antycznego szkła toczy się obok garncarstwa ceramicznego. Nic dziwnego, że wiele form wprowadzono równolegle. Dopiero w późnej epoce hellenistycznej artyści w dziedzinie szklarstwa rozwinęli nowe i tylko dla tego materiału odpowiednie formy wyrazu. Naczynia wykonane na kole garncarskim mają zwykle grube ścianki i zaokrąglone krawędzie – idealne właściwości szkła użytkowego.
Rzymskie szkło dmuchane
Już we wczesnym okresie została rozwinięta technika wydmuchiwania gorącego szkła w kompleksowe formy trójwymiarowe. W udoskonalaniu skomplikowanych wieloczęściowych modeli prowadziła początkowo Syria z Palestyną. Dopiero w okresie cesarstwa rzymskiego dołączyły do nich północne prowincje. Tą techniką wykonano wiele zdobionych płaskorzeźbami pojemników i naczyń. Złożone modele wykonywane techniką dmuchania wykazywały często widoczne szwy między poszczególnymi segmentami. Te niepożądane skazy próbowano maskować, włączając je do ogólnego wzoru, co sprawiało wrażenie celowości.
Rzymskie płaskorzeźby szklane
Najpierw wykonywano model gipsowy z bardzo dokładną płaskorzeźbą. Zagłębienia wypełniano potem białym proszkiem szklanym i zalewano na koniec masę szklaną. Płynne szkło było dostatecznie gorące, aby roztopić biały proszek.. Subtelne i precyzyjne płaskorzeźby na szkle nie byłyby możliwe do uzyskania przy użyciu ówczesnej techniki szlifowania.
Miniaturowe szkło mozaikowe
W okresie od pierwszego wieku przed naszą erą do pierwszego naszej ery wytwarzano szczególnie precyzyjne miniaturowe płytki w technice mozaiki. Zastosowane spektrum barw oraz dokładność wykonania wprawiają w zadziwienie. Ozdobne płytki wstawiano często w meble. Jako centrum wyrobu szkła mozaikowego wymienia się przeważnie Aleksandrię w Egipcie.
Rzymskie szkło okienne
Szkło okienne znane jest od początku naszej ery. Najpierw pojawiły się przeszklone okna łaźni i zamożnych domów. Z czasem szyby w oknach stawały się coraz bardziej powszechne, znajdowano się je również na północ od Alp w pałacach, budynkach publicznych i rzymskich willach.
Przez długi czas sądzono, że rzymskie szkło okienne było wylewane i prasowane. Angielscy badacze stwierdzili jednak, że taka technika przy użyciu antycznych środków nie byłaby możliwa. Ustalono następujący sposób wykonania szyb okiennych:
Roztopione szkło wylewano na wilgotną powierzchnię i natychmiast walcowano drewnianym wałkiem. Powstawała okrągła tarcza o grubości ok. 5 mm. Ta była następnie przenoszona na podkład posypany środkiem oddzielającym, aby uniknąć przywierania szkła. Tarczę na podkładzie podgrzewano ponownie. Jeden brzeg mocowano metalową sztabą, a przeciwległy naciągano kleszczami, aż powstał kąt zbliżony do prostego. Pozostałe trzy kąty traktowano w podobny sposób. W końcu podgrzewano całą szybę i wyrównywano krawędzie przez nacisk metalową sztabą. Pod koniec II wieku n.e. wymyślono kolejną technikę:
Gorące szkło wydmuchiwano w dużą cylindryczną formę, końce usuwano, a cylinder rozcinano wzdłuż tworzącej i rozwijano. Tak wytworzona szyba była gładka i najczęściej mniej wytrzymała. Nowa technika nie wyparła długo praktykowanych metod, mogła być jednak preferowana w przypadku szczególnie wartościowych przeszkleń.
