Ukraińska biżuteria – narodowa tożsamość

Stanisław Kozłowski | Biżuteria
Ukraińska biżuteria – narodowa tożsamość

Ukraina to kraj z najpiękniejszymi strojami ludowymi. Wyszywane soroczki i kolorowe wianki budzą zachwyt na całym świecie. Ale trudno wyobrazić sobie ubiór bez dodatków. To one przecież tworzą niepowtarzalny ukraiński koloryt. Tak się składa, że ozdoby ludowego stroju Ukraińców mogą z powodzeniem konkurować z podobnymi dziełami każdego innego narodu. Bogactwo kolorów, różnorodność form, oryginalność i precyzja wykonania – to cechy ludowych ozdób w Ukrainie. 

Ukraiński strój ludowy, w obecnej wersji, uformował się w XIX wieku. Jest połączeniem cech prawdziwego ubioru funkcjonującego w życiu mieszkańców Ukrainy i uogólnionych o nim wyobrażeń (artystów, malarzy, badaczy). W rzeczywistości dawne stroje ukraińskie były znacznie bardziej złożone i różnorodne. Przede wszystkim musimy pominąć tutaj ukraińską szlachtę, kozacką starszyznę, magnatów i mieszczan. To co nosiły szlachcianki, żony hetmanów i atamanów w XVII-XVIII wieku, to już inna historia. Skupimy się na ludowej biżuterii bliższej naszych czasów. 

Tradycyjne kobiece ozdoby na szyję

Wyobrazić sobie ukraińską kobietę bez ozdób na szyi – rzecz niemożliwa. Młode dziewczyny, panny na wydaniu i zamężne damy – wszystkie nosiły „namysto” – rodzaj naszyjnika. Za tym słowem kryje się cała lista wyrobów – z korali, metalu, z monetami. Ukraińską ludową biżuterię ubierano według okazji: na święto – bogato, na powszedni dzień – prosto i skromnie. Ale pokazać się bez korali poza domem żadna kobieta nie byłaby w stanie – to tak, jakby wyszła bez ubrania. 

Noszone na szyi ozdoby to nie tylko elementy podkreślające urodę kobiety, ale również silne amulety, które odganiały od niej złe duchy i chroniły od złych spojrzeń. A poza tym po „namysto” można było łatwo określić społeczny status krasawicy. Im bardziej jaskrawy naszyjnik, bardziej bogaty i wielorzędowy – tym bogatsza kobieta. Zwykle wiejskie kobiety nosiły na szyi do trzech sznurów korali, podczas gdy zamożne nakładały ich do piętnastu.

Każda dziewczyna starała się zebrać w swojej szkatułce jak najwięcej ozdób i starała się, żeby były one ładniejsze niż u sąsiadki. Nowe rzeczy kupowano od wielkiego święta – na Wielkanoc i Boże Narodzenie. Co ciekawe, nawet dziewczyny z ubogich rodzin mogły się pochwalić bogactwem dodatków do stroju. Takie rzeczy gromadziło się u nich przez całe pokolenia i przekazywało córkom jako rodzinne relikwie. Nic dziwnego, że za zawartość kobiecej szkatułki można było kupić parę wołów, a często i więcej.

Jeśli w rodzinie było kilka córek, najwięcej ozdób przypadało najstarszej. Matka przekazywała jej swoje jubilerskie skarby z wyjątkiem krzyżyka, pierścionka zaręczynowego i kilku sznurów korali. Młodszej córce kupowano nowe ozdoby, ale jej komplet był już skromniejszy.   

Ozdoby z metalu

Ozdoby wykonane z metalu uważane są za najstarsze w historii. Mistrzów, którzy je wykonywali, różnie nazywano w zależności od tego, jakimi materiałami się zajmowali. Na przykład „mosiężnicy” pracowali z kolorowymi metalami, często z miedzią, „złotnicy” wykonywali ozdoby ze złota w połączeniu z kamieniami, szkłem i kością słoniową, a mistrzów zajmujących się artystycznymi wyrobami z drewna nazywano „snycerzami”. 

„Mosiężnictwo” to termin, który przyszedł z Huculszczyzny. Oznacza artystyczną obróbkę metalu (miedzi, brązu, mosiądzu). Hucułowie nazywali takie stopy „mosjaż”, a ludowi mistrzowie wyrabiali z niego rozmaite przedmioty użytkowe i dekoracyjne. Nazywano ich „mosiężnikami” również w innych rejonach Ukrainy. Oto przykłady metalowych ozdób:

  • Dukacz – ozdoba noszona na piersi, mocowana na taśmie albo koralach. Jego podstawę stanowi moneta, a całość przypomina medal, który często uzupełniano metalową kokardą. Pierwsze dukacze były wręczane kozakom za wyjątkowe zasługi, a z czasem trafiły do kolekcji biżuterii ich córek i wnuczek. Mogły być ozdabiane portretami osób albo religijnymi obrazkami. Przekazywane z pokolenia na pokolenie wycierały się, przez co trudno było z czasem rozpoznać naniesione wizerunki. Rozróżnić można trzy formy dukacza:
    1. Okrągła zawieszka bez elementów uzupełniających. W centrum uwagi był widok medalionu.
    2. Okrągła zawieszka na taśmie z dodatkowym elementem dekoracyjnym.
    3. Zawieszka na łańcuszku z elementem ozdobnym. 

Wśród dodatków ozdobnych były: wstążki, krzyżyki, serca, kwiaty i inne. Wiele kompozycji nawiązywało do tradycyjnych ukraińskich motywów i ornamentów.

  • Salba – ozdoba ze srebrnymi monetami noszona również na piersi. Monety były naszywane na podstawę z tkaniny w kilku rzędach. Srebrne monety mogły być zastępowane imitacją z metalowych krążków albo innymi elementami. Do wykonania jednej salby potrzeba było od 20 do 60 monet, ale bywały też egzemplarze ze 100 sztuk.
  • Zgarda – tradycyjna ozdoba huculska, rodzaj naszyjnika, który składa się z wielu krzyżyków, między którymi umieszczone są mosiężne lub miedziane sprężynki, rurki, a w wersji współczesnej – koraliki. Zapięcie wybierano w formie koła ze szprychami, których musiała być parzysta liczba – inaczej mogło to przynieść nieszczęście.
  • Szelesty – metalowy naszyjnik rozpowszechniony pierwotnie głównie na Huculszczyźnie (Zachodnia Ukraina). Składał się maleńkich okrągłych dzwoneczków. Później zawieszki-dzwoneczki zaczęto umieszczać między koralikami. Kiedy dziewczyna szła drogą, słychać było cichy dźwięk. Etnografowie uważają „szelest” za jedną z najstarszych ludowych ozdób.
  • Hrywna – krótki metalowy naszyjnik ze srebra lub złota. Podstawowym elementem był rodzaj półksiężyca, na którym widniały ozdobne wzory. Mocowano go na metalowym kółku, zawieszanym na szui. Hrywna była dosyć ciężka i podkreślała wysoki status społeczny kobiety. 

Korale na każdą okazję

Korale są bardzo ważnym elementem ukraińskiego stroju. Nawet haft na słynnej soroczce (koszuli) dostosowywano do korali: w rejonach, gdzie przyjęło się noszenie wielu długich sznurów korali, nie wykonywano haftu pod szyją, aby nie zasłaniać go ozdobami. I odwrotnie: tam gdzie sznury korali były krótkie, tam haft był i na rękawach, i wokół szyi.

  • Koraliki z naturalnego korala – jeden z najbardziej rozpoznawalnych elementów tradycyjnego stroju ukraińskiego. Naturalny koral przywożono z Włoch w formie koralików albo kawałków i sprzedawano na sztuki albo na wagę. Nawlekano je na sznury własnoręcznie. Ze względu na wysoką cenę korale były wyznacznikiem dobrobytu i wysokiej społecznej pozycji. Mniej zamożne kobiety, na przykład z Naddniestrza, nosiły zaledwie trzy-cztery sznury korali, podczas gdy u bogatych można było naliczyć i dziesięć. Duża popularność korali, a zarazem wysoka cena spowodowały powstanie ich imitacji. Wykonywano korale z rozmaitych materiałów: porcelany, szkła, drewna, smalty (szkło kobaltowe).
  • Korale bursztynowe – należą również do tradycyjnych ozdób ukraińskich, ale tylko w rejonach ich wydobycia – na Wołyniu (Północno-Zachodnia Ukraina). W odróżnieniu od koralików z korala, bursztynowe noszono na jednym tylko sznurze, chociaż poszczególne kawałki mogły być znacznych rozmiarów.
  • Paciorki – koraliki z malowanego szkła weneckiego, o których marzyła każda dziewczyna. Noszono je po jednym sznurze w komplecie z innymi ozdobami. Większe koraliki były malowane ręcznie i ozdabiane złotem. Był też wariant przystępny cenowo dla uboższych Ukrainek: koraliki z niedrogiego szkła. Nawet w takiej wersji „ekonomicznej” całość wyglądała kolorowo i bogato, ale kosztowała niewiele.
  • Bałamuty – ludowe określenie korali z masy perłowej mlecznego odcienia. Były popularne w XIX wieku i na początku XX, chociaż kosztowały niemało. Między koraliki wstawiano amulety - krzyżyki, ikonki. Taki naszyjnik symbolizował niewinność i młodość, miał chronić dziewczynę przed uwodzeniem przez mężczyzn. 

Korale dawały kobietom możliwość tworzenia indywidualnych kombinacji. Zestaw używanych koralików zależał głównie od regionu. Na przykład krasawice z Polesia do bursztynowych koralików dodawały naturalne koralowe. Duże paciorki nawleczone na długą nić, harmonijnie łączyły się z maleńkimi, dlatego też dobierano je parami. Na Podolu zaś korale zwyczajowo rozjaśniano masą perłową: subtelny odcień perłowy podkreślał czerwony kolor koralowca. 

Ukraińskie ozdoby z bisioru

Sztuka tworzenia ozdób z bisioru była znana już przed wiekami, ale szczególną popularność zyskała w początkach XIX wieku. Wyjaśnić trzeba, że w tym wypadku nie chodzi o szczególnego rodzaju tkaninę wyrabianą z wydzieliny morskich małży, ale o rodzaj haftu maleńkimi koralikami, które z arabskiego są nazywane bisiorem. Moda na wyroby z kolorowych koralików pojawiła się najpierw w zachodniej częściej Ukrainy, a z czasem przeszła do rejonów centralnych. Z koralików nawlekanych na nitki powstawały rozmaite ozdoby:

  • Herdan – ozdoba z bisioru noszona na piersi. Składa się z dwóch taśm połączonych na dole pod kątem prostym, czasem kąt jest ozdabiany monetą. Ornamenty tworzone przy pomocy koralików miały pierwotnie swoją symbolikę: poziome pasy – obraz ziemi; linie faliste – woda; krzyżyki – żywioł ognia; romby, okręgi i kwadraty – słońce. Całość była utrzymana w jaskrawych kolorach. Herdany używane na co dzień wykonywano cienkie i proste, a na szczególne okazje – szerokie i ze skomplikowanym ornamentem.
  • Kryza – ozdoba w formie kołnierza, który płynnie układa się na piersi, kark, a czasem na plecy. Szerokości mogła mieć kryza około 20 cm i składać się ze złożonej, kontrastowej kompozycji wzorów. Z tyłu była podtrzymywana guzikami albo pętelkami. Początkowo kryzy były ozdobą głownie u Łemków (Zakarpacie).
  • Sylianka – wąska taśma z bisioru (plecionka), zawiązywana z tyłu na szyi. Nazwa pochodzi od ukraińskiego siliati = „nawlekać na nitkę”. Ozdobę uważano za odpowiednią na co dzień, ale noszono nie tylko dla ozdoby – Ukrainki wierzyły, że sylianka może uchronić od uroków i przynieść szczęście. 

Tradycyjne ukraińskie kolczyki

Kolczyki cieszyły się zawsze wielką popularnością wśród Ukrainek. Wierzono, że dźwięk poruszających się na uszach zawieszek odgania złe duchy, a jeszcze na dodatek łagodzi ból głowy. Pośród ukraińskich kolczyków można wyróżnić kilka charakterystycznych typów:

  • Kolczyki ”żmijki” bez zawieszek – nazywane tak z powodu stylizowanej głowy węża przy zapince.
  • Kolczyki z tarczkami i zawieszkami – dosyć duże i dekoracyjne ze wstawkami ze szkła, kamieni i koralików (bisior). Mogą mieć złożone ornamenty.
  • Kolczyki z płaskimi, geometrycznymi zawieszkami.
  • Kolczyki w formie półksiężyca.
  • Kolczyki dęte (wydmuchiwane). 

Do ulubionych motywów należały wzory roślinne i zwierzęce. Zamężne kobiety i damy w starszym wieku preferowały modele płaskie, podczas gdy młode dziewczyny wybierały przestrzenne - dęte. W okresie postu albo żałoby kobiety nakładały swoje najbardziej skromne kolczyki, zwykle proste modele w formie pierścienia. 

Kozackie kolczyki

Co odróżniało Kozaka od zwykłego śmiertelnika? Stopień, szabla, nahajka, pas i kolczyk. Ten ostatni element zawierał w sobie głębszy zamysł, nie tylko dekoracyjny. Był kozackim obyczajem, mocno związanym z wojskową stroną życia. Chociaż nie istniał pieszy Kozak, bez konia, to jednak nie każdy miał prawo nosić ozdobę w uchu. Co symbolizowało więc przekłute kozackie ucho? 

Sam termin „kozackie kolczyki” wszedł już do światowej kultury. Z reguły były to wyroby ze srebra w formie prostego półksiężyca, co najwyżej ozdobione prostym wzorem. Żadnych zawieszek, kamieni i tym podobnych udziwnień. Męski kolczyk. Kolczyk w lewym uchu oznaczał, że Kozak jest jedynym synem swojej matki, kolczyk w prawym uchu – to ostatni mężczyzna w rodzie. Kolczyki w obu uszach oznaczały, że Kozak jest w rodzinie jedynakiem. W pochodach wojennych i walkach takich Kozaków chronili towarzysze, jak tylko mogli. Ale trzeba podkreślić, że żadne przekłute uszy nie zwalniały Kozaka od niebezpieczeństw i trudów wojennej kampanii. Ciężar pochodów i walk rozkładał się jednakowo na wszystkich. Mimo wszystko starano ich chronić – taka już kozacka niepisana zasada.


Przyjaciele Piekiełka
Artom.Audio
Szkoła Tańca Hamsa
Galeria Oławska
Odwiedź nas
Newsletter

© Piekielko.com