Jednym z najmniej znanych, a zarazem najbardziej niezwykłych zabytków Wietnamu jest dawne królestwo Champa (wietnamskie Chăm Pa wymawia się miękko: „ciam-pa”, a nie z angielskiego „czampa). Wietnam rzadko albo nawet wcale nie kojarzy się z hinduizmem, a tymczasem było to najbardziej odległe miejsce hinduskiej cywilizacji w Azji Południowo-Wschodniej od II do XVI wieku.
Ogromny wpływ kultury hinduskiej na kraje tego regionu przejawia się przede wszystkim w rozwoju budowli sakralnych. Podlegają one pewnym koncepcjom opartym na hinduskim modelu i wykazują różne lokalne adaptacje. Różnice artystyczne zależały od istniejących miejscowych tradycji, umiejętności i lokalnych warunków, a także dostępności materiałów budowlanych.
Według hinduistycznych wierzeń świątynie Champa w Wietnamie Południowym symbolizują świętą górę Meru, siedzibę bogów i centrum Wszechświata. Ponieważ te budowle były pomyślane jako przede wszystkim miejsca kultu, nie są zbyt duże. Najczęściej tworzą całe kompleksy z mniejszymi budynkami. Główne świątynie są zwykle wzniesione na planie kwadratu z jednym głównym wejściem i trzema bocznymi na pozostałych stronach.
Podczas gdy wnętrza świątyń miały raczej skromny wystrój, na zewnątrz widać liczne zdobienia. Drzwi mają na przykład zdobione wzorami futryny, wieże zaś wznoszą się czterema zmniejszającymi się kolejno piętrami. Wieże były pierwotnie częściowo złocone, co miało świadczyć o dobrobycie królestwa. Także niektóre rzeźby na zewnętrznych ścianach wykorzystujące roślinne motywy były złocone.
Ponad 1000 lat królestwa Champa
Chamowie były uważani za mistrzów ceglanej architektury, jednak między typowymi dla nich budowlami z czerwonej cegły można czasem dostrzec wpływy stylów sąsiednich narodów. Na przykład świątynie z XII i XIII wieku nawiązują do khmerskiej architektury Kambodży. Khmerowie przejęli na krótki czas kontrolę nad królestwem Chamów. Niektóre wieże mają więc typową formę prang (sakralna architektura khmerska), inne zaś widoczne motywy splecionych liściastych gałęzi, wpływ kultury Jawy, z którą królestwo Champa przez długi czas utrzymywało kontakty.
Po królestwie Champa pozostały tylko skąpe źródła pisane oraz szereg budowli, rzeźb i inskrypcji. Dzięki tym świadectwom przeszłości, a także chińskim kronikom, budowlom Angkor Wat i późniejszym wietnamskim zapisom, uczeni mogą badać historię i kulturę państwa Chamów.
W 968 zakończyła się ponad tysiącletnia okupacja Wietnamu przez Chińczyków i Wietnamczycy, odzyskawszy niepodległość, założyli stolicę Hoa Lu w dolinie Rzeki Czerwonej w pobliżu dzisiejszego miasta Hanoi. Państwo Dai Viet (Đại Việt – oficjalna nazwa państwa wietnamskiego, dopiero w XIX wieku zmieniona na Việt Nam) stosunkowo szybko rozpoczęło wojnę z południowym sąsiadem. Wietnamczycy powoli ale konsekwentnie posuwali się na południe, zajmując terytorium królestwa Champa. Ostatecznie po kolejnych aneksjach i tworzeniu protektoratów z ograniczoną suwerennością, w XIX wieku stracili Chamowie całkowicie niepodległość.
Królestwo Champa od wieków już nie istnieje, jednak jego kultura wciąż jest żywa. Naród Cham, podobnie jak 52 inne mniejszości etniczne w Wietnamie, zachował przez długie wieki swoją kulturę, zwyczaje, język i tożsamość. Biorąc pod uwagę istnienie wielkiej różnorodności etnicznej w każdym z krajów Azji Południowo-Wschodniej (Chiny, Wietnam, Kambodża, Tajlandia, Laos), trudno jest zrozumieć barbarzyńskie czystki i wynaradawianie mniejszych narodów przez silniejsze w naszej części świata. Obecnie Chamowie żyją w głównie w prowincjach Khanh Hoa, Ninh Thuan i Binh Thuan w południowym Wietnamie, a także w Kambodży (Phom Penh i prowincjach Kandal, Kompong Cham, Kompong Speu, Kompong Chhnang i Kratie, w pobliżu Tonle Sap i Mekongu).
Wietnamskie miasto Nha Trang i chamskie wieże Po Nagar
Miasto Nha Trang (wymawia się po wietnamsku: „nia-czang”) jest stolicą prowincji Khánh Hòa i jednocześnie popularnym kurortem Wietnamu. W samym Nha Trang istnieją trzy wspaniałe plaże, jedne z najlepszych w całym Wietnamie. Zatoka o tej samej nazwie jest gęsto pokryta małymi wyspami. Temperatura w tym regionie jest równie wysoka prawie przez cały rok, tak że sezon kąpielowy trwa tam nieprzerwanie. Jedynie w chłodne miesiące, zwłaszcza w grudniu, temperatura spada czasem do dwudziestu paru stopni, ale woda u wybrzeża zawsze jest ciepła – przeciętnie 25-26°C. Poziom opadów w Nha Trang jest niższy w porównaniu z innymi przybrzeżnymi regionami.
Jedną z atrakcji miasta Nha Trang jest Po Nagar – dawny hinduistyczny kompleks świątynny wzniesiony w okresie rozkwitu królestwa Champa. Budowę rozpoczęto w VIII wieku, kontynuowano w IX wieku, a po zniszczeniach w XI wieku ponownie świątynie odbudowano. Główna świątynia z XI wieku jest ostatnim dużym obiektem chamskiej architektury.
Nazwa pochodzi od imienia lokalnej bogini-opiekunki Po Nagar, nazywanej też Yan Pu Nagara. Ma ona związek z boginią płodności Chamów Uroja przedstawianą w postaci węża (naga) i hinduską boginią Bhagavati – żoną Sziwy. Położenie świątyni bezpośrednio nad morzem nawiązuje też do indonezyjskiej boskiej królowej Nyai Loro Kidul.
Architektura świątynnego kompleksu Po Nagar
Kompleks świątynny w Nha Trang jest trzypoziomowy. Na pierwszym poziomie zachowały się kolumny, ołtarz i kamienne schody. Można przypuszczać, że znajdowała się tutaj uroczysta sala do medytacji. Na drugim poziomie znajduje się plac, na którym wierni mogli odpocząć i przygotować się do odprawiania rytuałów. Na trzecim poziomie znajdują się wieże. Do wież można się dostać po schodach przez monumentalną bramę. Kiedyś tych wież był dziesięć, ale do naszych czasów zachowały się tylko cztery. Różnią się one pod względem architektury, jako że zbudowane były w różnych okresach.
Każda z wież Po Nagar służy do oddawania czci określonemu bóstwu. Zamknąwszy oczy można sobie wyobrażać, jak przed wiekami przynoszono tutaj ofiary, zanoszono modły o bogaty urodzaj albo prośby o życiodajny deszcz. Wchodząc do wnętrza wież-świątyń, od razu odczuwa się cierpką woń kadzideł, które wypełniają całe pomieszczenie mistyczną, dymną zasłoną. W środku jest dosyć ciasno, z trudem mieszczą się nawet ołtarze z hinduistycznymi bóstwami.
Główna wieża o wysokości 28 m jest poświęcona Po Nagar, bogini, która nauczyła ludzi wszystkich rzemiosł, jest ona też boginią płodności. Budowla jest udekorowana wspaniale wizerunkami Po Nagar, a wewnątrz znajduje się jej 23 metrowy, kamienny posąg.
Wieża północna jest typowym przykładem architektury Chamów. Została zbudowana w 817 roku. Była bogato zdobiona, jednak w XI wieku została ograbiona przez piratów. Dzisiaj słynie z posągu dziesięciorękiej bogini Umy oraz figury Sziwy
Centralna wieża jest dzisiaj najmniej ozdobiona. Zbudowana w połowie VII wieku, zawierała w sobie mnóstwo bogactw, które również zostały zrabowane. Niemniej jednak cieszy szacunkiem wśród miejscowych wierzących. Wieża jest poświęcona bogu płodności Kri Kambhu.
Wieża południowa jest poświęcona bogu mądrości Ganasha. Zachowało się w niej dużo starych posągów, a także napisów w języku Chamów. Wierni twierdzą, że panuje w niej szczególna aura. Na obszarze świątynnego kompleksy są jeszcze ruiny wieży zachodniej.
Matriarchat narodu Cham
Spośród 54 narodów Wietnamu niektóre zachowały do dzisiaj zwyczaje matriarchalne. Należą do nich potomkowie narodu Cham, który przez kilkanaście wieków miał swoje niepodległe królestwo na terenie dzisiejszego Wietnamu Południowego. Społeczna organizacja narodu Cham opiera się na rodzinie matki. Rodzina matki odprawia też ważne rytuały. Dzieci otrzymują nazwisko matki. Najmłodsza córka mieszka z rodzicami i dziedziczy majątek. Jeśli jest więcej córek, majątek jest między nie dzielony, ale najmłodsza dostaje najwięcej, synowie natomiast nie otrzymują spadku. Matriarchat jest też demonstrowany przy zawieraniu małżeństwa: po ślubie mąż należy do rodziny kobiety.
Rodzina dorosłej dziewczyny stara się, aby w okolicy znaleźć dla niej dobrego kandydata na męża. Zabiegi są skrywane w tajemnicy. Rodzina chłopaka jest dyskretnie sondowana przez pośrednika i jeśli dojdzie do porozumienia, wesele jest wyprawiane przez rodzinę dziewczyny. Domy córek są zgrupowane wokół domu matki. Mężczyzna po ślubie również dzisiaj przeprowadza się do domu żony. Poza tym istnieje jednak daleko idące równouprawnienie kobiet i mężczyzn.
