Tadżykistan leży w południowo-wschodniej części Azji Środkowej, gdzie występują i rozległe równiny, i wysokie góry. Klimat tego regionu posiada szereg swoistych cech. To przede wszystkim obfitość światła i ciepła, która wynika z wysokiego położenia słońca w południe nad horyzontem oraz małego zachmurzenia. O ile niziny są bardzo suche, to na podgórzu i w górach ilość opadów odpowiednio wzrasta. Zima przechodzi zwykle w krótką i wilgotną wiosnę. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, a w górach sierpień. Na równinach opady prawie nie występują.
Surowy wysokogórski klimat wymusił zastosowanie w okresie jesienno-zimowym szczególnych materiałów – wełny, futra i innych. Długie, letnie dni i wysoka temperatura skłaniały do tworzenia różnych form ubrania. Jego krój jest taki, aby było lekkie i przepuszczało powietrze, i żeby nie krępowało ruchów. Lekkie, jasne tkaniny z bawełny, używane do szycia odzieży, odbijają bezpośrednie promienie słońca, tworząc bardziej przyjazne warunki.
Na kształtowanie się narodowego stroju Tadżyków miały wpływ nie tyko warunki klimatyczne, ale też przebieg historycznego rozwoju. Wszystkie elementy odzieży powstawały i utrwalały się w ciągu wieków. Niekończące się najazdy i podboje w regionie, a także związki z innymi narodami sprzyjały pojawianiu się w narodowym stroju nowych krojów i elementów. Każdy okres historyczny zostawiał jakiś ślad w wyglądzie ubioru.
Tadżycki strój ludowy stanowi swego rodzaju odbicie obrazu życia tutejszych ludzi i ich codziennych zajęć. Każdy region kraju posiada swój własny strój, który chociaż podobny krojem, różni się od innych kolorami, haftem, ozdobami.
Męski i żeński strój ludowy Tadżyków ma podobny krój – jest luźny, w formie tuniki, dobrze skrywający figurę. Większość Tadżyków wyznaje islam, który nie pozwala na zbytnie przyleganie ubrania do ciała. Strój wyraża jednocześnie poziom dobrobytu. Im bardziej jest luksusowy, im więcej w nim drogich detali i ozdób, tym bogatszy jego właściciel.
Tadżykowie żyją w ciepłym klimacie, stąd ich zamiłowanie do tkanin bawełnianych i jedwabnych. Do tradycyjnych tkanin tadżyckich zalicza się: ałocza – pasiasta tkanina w różnych kolorach z bawełny i jedwabiu; bekasam – półjedwabny materiał, pasiasty albo wzorzysty; parcza – jedwabna tkanina ze złotymi i srebrnymi nićmi.
Tadżycki ubiór męski
Na tradycyjny strój Tadżyka składa się bawełniana rubacha (kurta), szarawary, chałat i szeroki pasiasty pas. Rubachę szyje się z jednego kawałka materiału. Jest szeroka i krępuje ruchów. Mężczyźni noszą ją wypuszczoną na wierzch i przepasują specjalną chustą, złożoną skośnie. Ta chusta pełni kilka funkcji: jest i paskiem podtrzymującym szarawary, i swego rodzaju kieszenią.
Po pasie można poznać stan majątkowy mężczyzny. I tak młodzi, niebogaci Tadżykowie noszą pasy skręcone z kwadratowych chustek z haftem na krawędziach (mionband) a zamożni, starsi mężczyźni mogą sobie pozwolić na szerokie, aksamitne pasy wyszywane złotą nicią (kamarband).
Szarawary (ezor i iszton) też są szyte jako dosyć luźne, ale zwężające się ku dołowi. Na rubachę Tadżykowie nakładają chałat (czapan) o luźnym, swobodnym kroju, z reguły pasiasty. Tadżyccy górale preferują czapany z niefarbowanej wełny, z haftowanymi wzorami. W zimowej wersji chałat może być watowany. Główna zaleta klasycznego chałata polega na tym, że zimą utrzymuje ciepło, a latem - chłód. Od najdawniejszych czasów mężczyznom daje się w prezencie czapan przy ważnych okazjach, jak na przykład wesele albo urodziny. Na weselu brat narzeczonej nie pozwoli siostrze wejść do domu męża, póki krewni narzeczonego nie podarują mu czapan.
Tadżycki strój żeński
Codzienny strój Tadżyczek składa się z długiej sukienki-rubachy (kurta), długich dwuwarstwowych spodni - szarawarów luźnego kroju, czapeczki (kułuta), chusty na głowę i skórzanych butów (kasz). Przez długi czas chałaty nie należały do damskiej garderoby; w chłodne dni kobiety nakładały dodatkową rubachę.
Rubachy z rozszerzającymi się rękawami są ozdobione haftami i mają różne nazwy w zależności od rodzaju kołnierzyka. W dawnych czasach w damskie rubachy wszywano wstawki (kliny) innego koloru, co miało znaczenie magiczne i zapewniało kobiecie płodność. Forma wycięcia kołnierza zależała od tego, czy Tadżyczka była zamężna, czy nie: młode dziewczyny nosiły sukienki z poziomym dekoltem i sznureczkami do zawiązania na końcach wycięcia. Po wyjściu za mąż kobiety zaczynały nosić sukienki z pionowym rozcięciem, ozdobionym haftowaną taśmą. W roli bielizny kobiety nosiły białe suknie ze stojącym kołnierzykiem. Wierzchnia suknia miała przy tym takie rozcięcie, aby pokazać hafty na kołnierzyku, ale nic poza tym.
Wierzchnie okrycie kobiet, pikowany chałat (coma), miało taki sam tunikowaty krój, jak i u mężczyzn albo munisak, różniący się nieco krojem: brak przyszywanego kołnierza i umarszczenia pod rękawami.
Tadżyczki-góralki często nosiły bogato ozdobione ornamentami skarpety dżurabcz. Przy wyjściu z domu codzienny strój uzupełniano o narzutę – parandża. Parandża była noszona przede wszystkim w miastach, gdzie było dużo obcych. Symbolizowała czystość, skromność i wierność.
Nakrycia głowy Tadżyków
Zgodnie ze starymi zwyczajami narodów Azji Środkowej, zarówno mężczyznom jak i kobietom nie wolno było chodzić z odkrytą głową. Dlatego też nakrycia głowy zawsze były nieodzownymi elementami tadżyckiego stroju.
Męskie nakrycie głowy – to popularna okrągła czapka tubetejka. Tubetejki w poszczególnych regionach wyróżniały się ornamentami i doborem kolorów. Początkowo czapki były okrągłe z wysokim wierzchem, aby z czasem przemienić się w czworokątne z płaskim denkiem. Ozdoby dawnych tubetejek były raczej skromne – cztero-, czasem tylko dwukolorowe rozetki i jednobarwna, pleciona taśma na obwodzie. Z czasem całe tło zaczęto wypełniać różnokolorowymi haftami, a obwód obszywać aksamitną albo wyszywaną taśmą.
W chłodnych zimowych miesiącach jako nakrycie głowy Tadżycy nosili też futrzane czapki gałłach. Pod drogą tubetejką i futrzanymi czapkami noszono często miękką czapeczkę bez podszewki – araktan (dosłownie: „zbieracz potu”). Po staremu popularnym nakryciem głowy jest czałma (turban), który nosi się na wierzch tubetejki albo czapki kułoch.
Pośród czapeczek z tkanin najprostszą formę miała tak zwana arakczin. Bardziej złożony kształt miała tubetejka. Szczególnym krojem odznaczało się męskie nakrycie głowy kułoch. Była to czapka zszyta z czterech równoramiennych trójkątów. Budowa czapek futrzanych niewiele różniła się od kroju wspomnianych nakryć głowy.
Kobiety tradycyjnie nakrywają głowę strojem złożonym z trzech elementów: czałma, czapeczka i łaczaka, rodzaj chusty. Interesujące są chusty na głowę z północnych regionów z białej tkaniny; jeden róg i przylegające boki są wyszyte różnobarwnym wzorem. Popularne wśród Tadżyczek są szerokie szale z białego muślinu z haftem na końcach oraz zdobione chusty.
Obuwie
Wśród Tadżyków rozpowszechnione były skórzane kalosze kawsz i miękkie buty machsi. Te drugie nosili zwykle mężczyźni i kobiety w miastach. Na wsi wybór rodzajów obuwia był większy. W szczególności, i mężczyźni, i kobiety, poza lekkim obuwiem nosili buty na wysokich podeszwach albo drewniane baszmaki na trzech nóżkach. Były też miękkie buty z jagnięcej albo baraniej skóry uszyte kożuchem do środka. Były noszone w górskich regionach zimą zwłaszcza przez osoby starsze, przy czym łączono je zwykle z drewniakami na trzech nóżkach, które wytwarzano prawie we wszystkich górskich regionach kraju. Tadżyccy górali zakładali w deszczową pogodę chomak – buty uszyte z surowych, niewyprawionych skór krowich, sierścią do wierzchu.
Ozdoby
Tradycyjne tadżyckie wyroby jubilerskie – kute i ciągnione – wykonane ze srebra, odznaczały się pewną masywnością. W różnych okresach historii mężczyźni nosili koraliki z wisiorkami na równi z kobietami. Wcześniej opaski i kolczyki noszone przez mężczyzn wskazywały na przynależność do określonej grupy etnicznej oraz na status społeczny. Obecnie tego rodzaju ozdoby noszą tylko kobiety.
Tak wygląda w ogólnym zarysie tradycyjny strój Tadżyków. W dzisiejszych czasach uległ on oczywiście nieuchronnym zmianom, niemniej jednak tradycyjne tubetejki, szarawary i rubachy w różnych kolorach po dawnemu cieszą się dużą popularnością, również wśród młodzieży. Mało tego, rząd Tadżykistanu aktywnie wspiera popularyzację tradycyjnego stroju poprzez rozmaite konkursy i pokazy, a telewizyjni prezenterzy mają obowiązek pokazywać się na wizji w stylizowanych tadżyckich ubiorach.
